Tượng nhà mồ Tây Nguyên

Nhà mồ thường được dựng trong rừng, mang dáng vẻ kỳ bí. (Ảnh: Internet)

Đi khắp các nhà mồ ở Tây Nguyên, chúng ta chứng kiến nhiều về những bức tượng nhà mồ có muôn ngàn kiểu dáng của các tộc người Jơ Rai, Bah Nar, Ê Đê… Sự phong phú của tượng nhà mồ ấy là do sức sáng tạo của con người được hình thành qua những năm tháng lao động, sinh hoạt văn hóa tinh thần, tín ngưỡng tâm linh của đồng bào.

Người dân tộc thiểu số Tây Nguyên vẫn quan niệm, chết là một sự chia lìa với người sống nhưng không phải là hết. Để tiễn đưa người chết, những người thân có những món quà mang hình tượng về muôn vẻ của đời người đã sống và chứng kiến từ con người đến động vật và những hoạt động sinh sống phong phú...

Nhiều sắc thái của tượng nhà mồ. (Ảnh: Internet)

Một nhà hàng tại thành phố Pleiku, Gia Lai đặt tượng gỗ ở không gian ngoài trời. (Ảnh: Internet)

Tượng nhà mồ thể hiện chủ yếu bằng các mảng, khối, chứ không quá đi sâu vào chi tiết. Tư thế, thần thái của tượng thì muôn hình muôn vẻ. Người bế con, người lấy nước, người mang gùi, người ngồi khóc, người đánh trống đánh chiêng, người chia phần cơm lam, người phụ nữ khoả thân,… Đó chính là sự tái hiện cuộc sống thật một cách sinh động, phong phú. Các bức tượng còn trở nên ấn tượng hơn khi được tô điểm màu sắc. Đủ các màu xanh, đỏ, vàng, đen, trắng… đều có thể chế ra từ rễ, lá, vỏ cây rừng. Các nét hoa văn trên trang phục tượng cũng được phối màu rất linh hoạt.

Tượng nhà mồ được chuẩn bị khá công phu của người chủ hộ để tiến hành nghi lễ bỏ mả. Trước kia, khi gỗ quý còn nhiều, cột tượng nhà mồ thường được làm bằng loại tốt như hương, cà chít… có sức chịu đựng mưa nắng lâu. Bây giờ, phần lớn những tượng nhà mồ làm bằng các loại gỗ dễ tìm. Theo tín ngưỡng của người dân bản địa, ngày chọn gỗ để đẽo tượng mồ phải thể hiện sự tốt lành. Đêm chuẩn bị đi lấy gỗ, nếu chủ nhân có giấc mơ xấu như thấy nhà cháy, bến nước cạn… hay trên đường đi gặp rắn bò ngang qua đường thì họ quay về ngay.

Khi chọn được gỗ đẽo tượng, họ thường đưa về dựng tại khu mộ của làng, nơi ngôi mồ sắp làm lễ bỏ mả. Trước khi đẽo tượng mồ, chủ mộ làm lễ cúng thần, xin phép đẽo tượng mồ cho người chết. Trong trường hợp những người đàn ông chủ hộ không có khả năng đẽo tượng cho người chết thuộc gia đình mình thì nhờ những người già trong làng có kinh nghiệm giúp.

Ở mỗi buôn làng Tây Nguyên, phần lớn đều có những người con rất khéo tay có khả năng tạo ra những bức tượng nhà mồ theo ý tưởng sáng tạo của riêng họ. Như một sự lưu truyền bền bỉ, dù không qua trường lớp đào tạo nào nhưng những nghệ nhân tạc tượng nhà mồ đã có tố chất của nghề từ khi lớn lên ở buôn làng và thấm đẫm nét văn hóa truyền thống đặc thù của Tây Nguyên. Việc truyền nghề cho thế hệ sau được hình thành một cách tự nhiên qua những lần đẽo tượng để làm lễ bỏ mả, người có kinh nghiệm hơn truyền cho người ít kinh nghiệm và lớp con cháu kế tiếp.

Tượng nhà mồ được xem như “người bạn” của người đã khuất.(Ảnh: Internet)

Cũng chính cái tài “thổi hồn” vào tượng nhà mồ của nghệ nhân và sự sáng tạo phong phú, đa dạng qua tượng nhà mồ một cách muôn hình, muôn dạng mà tượng nhà mồ đã để lại được những cảm nhận thân thương và yêu quý cho người sống khi nhớ về người đã khuất. Sức cảm nhận ấy càng mạnh mẽ và được toát lên qua những hình tượng gắn chặt với nét sinh hoạt văn hóa tinh thần khá quen thuộc trong môi trường sống của người dân bản địa. Sự gần gũi, thân thuộc giữa người sống và người chết thông qua tượng nhà mồ đã làm tan biến sự sợ hãi của người sống đối với thế giới người chết.

Đối với đồng bào Tây Nguyên, nhà mồ và tượng mồ được làm ra chỉ để phục vụ Lễ bỏ mả, sau đó những bức tượng đó được bỏ lại nghĩa địa. Hiện nay, ở các khu nghĩa địa của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, những ngôi mộ được xây bằng bê tông, cốt thép đang dần thay thế những nhà mồ truyền thống.

Ý thức về sự mai một của văn hóa tượng nhà mồ nên thời gian gân đây nhiều hoạt động văn hóa du lịch ở các tỉnh Tây Nguyên thường có những chương trình nhỏ về tạc tượng nhà mồ. Dù những hoạt động đó chưa đem lại đầy đủ ý nghĩa về văn hóa tâm linh của tượng nhà mồ như trong lễ bỏ mả nhưng phần nào cũng để lại những ấn tượng nhất định cho những ai có tâm huyết về văn hóa Tây Nguyên.

Tượng nhà mồ ngoài yếu tố là một loại hình điêu khắc dân gian độc đáo của các dân tộc thiểu số Tây Nguyên, nó còn hàm chứa khát vọng nhân sinh muôn thuở của con người: vui, buồn, khổ đau, hạnh phúc… (Ảnh: Internet)