Khua Luống – giá trị văn hóa phi vật thể Dân tộc Thái cần được bảo tồn và phát huy

Cũng như nhiều loại hình diễn xướng dân gian khác, khua luống có nguồn gốc từ đời sống lao động sản xuất, gắn liền với hoạt động giã gạo của những người phụ nữ Thái. Hằng ngày, khi những nếp nhà trong bản vẫn còn vùi mình say ngủ, trong sương mù bảng lảng, người phụ nữ Thái đã phải thức dậy, bắt đầu một ngày làm việc của mình bên luống giã gạo.

Nhịp chày giã gạo lúc khoan thai, lúc lại dồn dập. Cũng có những lúc ngẫu hứng, nhịp chày phá cách khua vào thành luống hoặc khua vào nhau tạo nên âm thanh rộn ràng. Trải qua thời gian, dần dần khua luống thành bài, thành nhịp điệu, trở thành một loại hình nghệ thuật đặc sắc, thành khúc ca dung dị mà thân thuộc của đồng bào Thái, được trình diễn trong các dịp Lễ, Tết, ngày cưới hỏi hay các sự kiện văn hóa...

Đối với đồng bào dân tộc thái, Lang chánh, luống được làm từ loại gỗ tốt, có tiếng vang, thanh, hay như gỗ mun, gỗ sú. Người ta chọn cây to, thẳng, được chặt thành khúc, tùy theo người muốn làm luống to, nhỏ, dài, ngắn khác nhau. Luống đẽo bớt ruột, tạo thành máng rộng vừa phải, để dễ dàng cho lúa, ngô, sắn... vào giã.

Khua luống có nhiều điệu, điệu chào khách, điệu mừng cưới, mừng lúa mới... kết hợp với cồng, chiêng, trống, sạp tạo thành một âm hưởng rất riêng để cùng quây quần trong những điệu múa, điệu nhảy của các chàng trai, cô gái... tăng thêm không khí vui tươi, náo nức trong ngày hội. Số lượng người khua luống phụ thuộc vào luống dài, ngắn, hoặc tùy từng thời điểm hoàn cảnh để chia người khua...

Trong Khua luống mỗi người được phân công đảm nhiệm các nhịp điệu khác nhau. Tham gia khua luống thường có từ 6 đến 8 người nữ chơi, trong đó một người làm cái, một người gõ nhịp và các cặp còn lại dùng những chiếc gậy gỗ gõ vào thành của cây gỗ đã rỗng ruột, theo nhịp phách do người làm cái gõ, tạo nên một loại âm thanh vừa rộn ràng, chắc gọn lại mộc mạc, giản dị, hòa lẫn tiếng cồng, chiêng tạo nên một không khí lễ hội tưng bừng, rộn rã. Khua luống thường kết hợp với trống, chiêng. Chiêng tượng trưng cho 4 mùa xuân, hạ, thu, đông; luống là tượng trưng cho sông nước. Khi nhạc trống, chiêng, khua luống vang lên quyện với nhau tạo thành một bản hợp xướng sôi động để mọi người cùng quây quần ca hát, nhảy múa.

Khua luống của đồng bào dân tộc Thái ở Quan Sơn thường có 12 điệu luống, như: Luống đón khách, luống mừng được mùa, đập lúa đêm trăng... Cùng với luống còn rộn rã tiếng cồng, chiêng diễn tả hái lượm, bắt cá, bẫy chim thú... Tuy âm thanh phát ra từ mỗi điệu khua luống không có được cái luyến láy, bổng trầm như những loại nhạc cụ hiện đại, nhưng nó lại như thứ keo kết dính tình cảm, gắn kết mọi người thành một khối cộng đồng thống nhất của tình bạn, tình thương yêu, mang ý nghĩa về một cuộc sống no đủ, hạnh phúc và trở thành nét sinh hoạt văn hóa cộng đồng không thể thiếu trong đời sống văn hóa, tinh thần của đồng bào Thái ở Quan Sơn.

Cũng như người Thái ở khắp các Bản Làng trong huyện, người Thái, xã Giao Thiện từ lâu đã xem Khua luống như một nét văn hóa tinh thần không thể tách rời trong đời sống cộng đồng dân cư. Ở đây Khua luống còn được gọi là Háy Lóng hoặc Tống Lóng - là loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian được tổ chức thường xuyên trong các dịp lễ tết, đón khách quý, giao duyên, tỏ tình trai gái.

Vào mùa đông, khi mùa lúa mới bắt đầu, cũng chính là mùa cốm, khi con trăng lên qua ngọn núi, cũng là lúc bản nhạc “Các Cùm, Cùm Các” rộ lên, như những tiếng mời gọi trai làng; nơi đó họ tụ tập đông vui, người tuốt thóc tươi, người khua thóc, các cô gái giành lấy phần giã và Khua luống, họ cười nói vui vẻ, rộn vang khắp cả núi rừng, làng bản...

Hiện nay, tại khắp các bản làng người Thái trên địa bàn huyện Lang chánh, Khua luống luôn được người họ sử dụng như  một lời chào đến với những du khách gần xa, trở thành nét đẹp văn hóa truyền thống. Vì vậy, việc bảo tồn, lưu giữ, phát huy những giá trị văn hóa phi vật thể của đồng bào dân tộc Thái là việc làm rất cần thiết, để các giá trị đó không ngừng được phổ biến, góp phần đáp ứng nhu cầu hưởng thụ và sáng tạo văn hóa phong phú của quần chúng nhân dân.