Khám phá đời sống độc đáo của người Hà Nhì ở Mường Nhé

Là một trong 19 cộng đồng dân tộc sinh sống trên địa bàn tỉnh Điện Biên, cộng đồng dân tộc Hà Nhì (gồm 2 ngành Hà Nhì Lạ Mí và Hà Nhì Cồ Chồ) sinh sống chủ yếu, tập trung tại hơn 20 bản thuộc 4 xã Sín Thầu, Chung Chải, Sen Thượng, Leng Su Sìn của huyện Mường Nhé - vùng cực Tây Tổ quốc. Thuộc cư dân, chủ thể đầu tiên đặt chân sinh sống trên vùng đất cực Tây Tổ quốc, trong quá trình định cư, lập bản, người Hà Nhì ở Mường Nhé đã tạo lập, gìn giữ, bảo lưu được những nét văn hóa truyền thống độc đáo, mang tính nhận diện văn hóa rất đậm nét.

Bản Tá Miếu, thuộc xã Sín Thầu, huyện Mường Nhé

Những năm gần đây, được sự quan tâm đầu tư của Nhà nước, bản làng người Hà Nhì ở 4 xã biên giới của huyện Mường Nhé có không ít đổi thay. Thông thương thuận lợi, đời sống được cải thiện, nhu cầu mở mang tri thức văn hóa của đồng bào cũng được đáp ứng bằng nhiều cách khác nhau. Xu thế phát triển, hội nhập về kinh tế, văn hóa đã và sẽ có những tác động không nhỏ đến việc gìn giữ, trao truyền văn hóa truyền thống của cộng đồng người Hà Nhì huyện Mường Nhé.

Sống trên vùng rừng núi rộng lớn, giao thông cách trở, ít có sự giao lưu với các dân tộc khác, nhiều thập niên qua, cộng đồng dân tộc Hà Nhì sinh sống ở 4 xã biên giới của huyện Mường Nhé vẫn được biết đến với bản sắc văn hóa độc đáo, riêng biệt. Đó là phong tục, lối sống, là các lễ tết, hội hè, là văn hóa ẩm thực, là vẻ đẹp của trang phục truyền thống và kho tàng văn nghệ dân gian mang phong cách rất riêng.

Trang phục nữ dân tộc Hà Nhì huyện Mường Nhé

Đến với những bản làng người Hà Nhì ở các xã biên giới huyện Mường Nhé, chúng ta được thấy ở đây một không gian sống rất mộc mạc, giản dị, nhưng đời sống tinh thần của con người lại vô cùng phong phú. Người Hà Nhì sống quần tụ bên nhau dưới bóng rừng đại ngàn, nhà cửa chỉ cần vừa đủ ở. Hiện nay, người Hà Nhì thường dựng nhà khung gỗ, tường đất có cốt là phên tre nứa. Không gian nhà ở của họ thường được thiết kế theo hình chữ L, hoặc hình chữ nhật nhưng được chia làm 2 phần, phía bên phải của nhà ở là bếp, phía ngoài có kho củi, bể nước, cối giã gạo. Khi đời sống kinh tế - xã hội của địa phương càng phát triển, chất lượng cuộc sống của người dân càng được nâng, bản làng đổi thay theo chiều hướng tích cực đã tạo tiền đề quan trọng để các cấp, ngành quan tâm đầu tư, bảo tồn được những giá trị văn hóa truyền thống, cốt lõi.

Cũng như nhiều dân tộc Á Đông, người Hà Nhì có tín ngưỡng “vạn vật hữu linh”. Ngoài phong tục thờ cúng tổ tiên, cộng đồng người Hà Nhì ở huyện Mường Nhé còn thờ các thần tự nhiên. Cho rằng mọi thứ trên trời, dưới đất đều có linh hồn, cây cối trong rừng cũng có thần rừng cai quản, nên hàng năm đồng bào Hà Nhì thường tổ chức cúng bản, trong đó có các nghi lễ cúng thần núi, thần lửa, thần đất và thần rừng.

Người Hà Nhì thực hiện nghi lễ cúng thần rừng

Trong kho tàng văn hóa dân gian, lễ Gạ Ma Thú (lễ cúng bản) của cộng đồng dân tộc người Hà Nhì là một trong những nghi lễ tâm linh, tín ngưỡng độc đáo được giữ gìn, trao truyền qua nhiều thế hệ. Lễ Gạ Ma Thú phản ánh nhiều mặt của cuộc sống kinh tế, văn hóa, xã hội của cộng đồng dân tộc Hà Nhì.

Theo ông Pờ Chinh Phạ, Chủ tịch UBND xã Sín Thầu, huyện Mường Nhé, lễ Gạ Ma Thú của cộng đồng dân tộc Hà Nhì ở 4 xã của huyện Mường Nhé đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng, đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 446/QĐ-BVHTTDL ngày 29/01/2019. Những năm qua, chính quyền địa phương đã tích cực phối hợp với ngành Văn hóa tiếp tục bảo tồn, tăng cường các biện pháp quảng bá và phát huy giá trị của di sản này. Tại các bản có cộng đồng dân tộc Hà Nhì sinh sống cũng duy trì hoạt động các câu lạc bộ trình diễn, truyền dạy các nghi lễ truyền thống và nghệ thuật trình diễn dân gian…

Người Hà Nhì có nhiều món ăn mang đậm bản sắc dân tộc

Thay vì chinh phục thì người Hà Nhì tìm cách sống hài hòa với “mẹ thiên nhiên”. Sống đời sống bán tự cấp, tự túc, mỗi gia đình người Hà Nhì đều có vườn rau, có chuồng nuôi gia súc, gia cầm phía trước nhà. Ngày nay khi đời sống đồng bào Hà Nhì dần được nâng lên, những ngôi nhà vách đất lại đang dần được thay thế bằng nhà gỗ. Có gia đình còn học làm nhà sàn.

Nơi đây còn có những người phụ nữ biết làm đẹp cho mình theo cách riêng. Mỗi khi hòa mình vào ngày hội, những điệu dân ca, dân vũ vừa sôi nổi, vừa trữ tình của họ, khiến người Hà Nhì đi đâu cũng nhớ về, người nơi xa đến một lần rồi nhớ mãi.

Ở các vùng rừng núi quanh khu vực người Hà Nhì làm ruộng, nương và sinh sống đều có các khu rừng thiêng, các đồi thiêng được người dân nơi đây thờ cúng hàng năm. Miếu thờ ở các rừng thiêng, đồi thiêng được Nhân dân làm rất đơn giản, bằng cách xếp các hòn đá cổ có sẵn trong tự nhiên thành ban thờ và hàng năm tới đó thờ cúng.

Sống trên miền đất thiên nhiên khắc nghiệt, người Hà Nhì luôn chủ động tìm cách hài hòa với thiên nhiên, họ vừa chăn nuôi, trồng trọt phục vụ đời sống, vừa tranh thủ săn bắt, hái lượm để bổ sung cho bữa ăn. Văn hóa ẩm thực của người Hà Nhì tuy không phong phú như ở các vùng thuận lợi, nhưng cũng có nhiều nét độc đáo. Vào ngày Tết, các gia đình người Hà Nhì thường làm mâm cỗ cúng tổ tiên và mời anh em, họ hàng đến chung vui. Trong mâm cỗ có đủ các thực phẩm do đồng bào tự nuôi, trồng như: Bánh trôi, bánh dày, thịt lợn, thịt gà, cá, rau xanh… Đặc biệt là cháo rau cải, món dưa cải chua xào thịt và món nước chấm chua cay, làm từ vỏ cây me rừng giã nhỏ trộn với các loại gia vị địa phương.

Lễ hội văn hóa Tết cổ truyền dân tộc Hà Nhì, huyện Mường Nhé

Bản làng Hà Nhì hôm nay đang đổi thay từng ngày, cũng như bao miền quê đang chịu ảnh hưởng bởi những làn sóng văn hóa ngoại lai, hiện nay nhiều thanh niên người Hà Nhì thế hệ mới đi xa về gần, họ mang theo lối sống khác về thôn bản. Những nếp nhà có kiểu cách tùy thích rồi đây cũng sẽ mọc lên trên các bản Hà Nhì, khiến không gian văn hóa truyền thống nơi này dần bị phá vỡ. Vì thế ngay từ bây giờ, cộng đồng người Hà Nhì huyện Mường Nhé cần tự ý thức gìn giữ những giá trị văn hóa được hun đúc qua nhiều thế hệ. Chính quyền địa phương cũng cần chú trọng gìn giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống độc đáo của người Hà Nhì.Ngày Tết hoặc ngày lễ hội của người Hà Nhì, không thể thiếu các hoạt động văn hóa, văn nghệ sôi nổi. Vào những ngày này, chị em phụ nữ Hà Nhì bỗng trở nên vui vẻ, hoạt bát khác thường. Họ không chỉ biểu diễn những điệu múa đặc trưng một cách đầy cảm xúc trên sân khấu, mà còn cùng nhau ca hát rất vui vẻ trong mâm rượu. Những bài dân ca sôi nổi, trữ tình các cô gái Hà Nhì cất lên khiến cho mọi vất vả, cực nhọc của cuộc sống hàng ngày bay biến, chỉ còn lại tình cảm ấm áp người với người dành cho nhau.