Hát Xoan - Một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo ở vùng đất Tổ

Hát xoan Phú Thọ được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.(Ảnh: Internet)

Hát xoan là loại hình dân ca lễ nghi phong tục hát thờ thần với hình thức nghệ thuật đa yếu tố, gồm có ca - vũ - nhạc, thường được biểu diễn vào dịp đầu xuân, phổ biến ở vùng đất tổ Hùng Vương - Phú Thọ, một tỉnh trung du Việt Nam. Hát xoan còn được gọi là khúc môn đình (hát cửa đình), tương truyền có từ thời các vua Hùng.

Đã là hát cửa đình thì mỗi phường Xoan đều có một cửa đình quen thuộc của mình. Hát Xoan có một tục lệ đặc trưng là tục “Giữ cửa đình”. Mỗi họ Xoan đều có số đình làng mà họ ấy giữ cửa, đình nào họ ấy cũng như “Đình nào, đám ấy”, các họ khác không được tự do đến hát. Tục giữ cửa đình có ý nghĩa tránh sự tranh chấp và dẫm chân lên nhau giữa các phường Xoan. Các phường Xoan cùng đi với nhau: Họ Phù Đức đi với họ Kim Đức, họ An Thái đi với họ Thét. Cũng có khi cả 4 họ Xoan đi với nhau hát một cửa đình.

Phần hát nghi lễ, đứng đầu phường Xoan là ông trùm. Kép nam thường hát dẫn (lĩnh xướng), múa, đệm trống con, trống cái; đào nữ thường đóng vai trò hát phỏng (hát nhắc lại), hát đối đáp hay múa... .(Ảnh: Internet)

Người đứng đầu một phường Xoan (hay họ Xoan) là một ông trùm. Ông trùm là một người có kinh nghiệm về nghề nghiệp xã giao và viết chữ để hát dẫn một số bài dài được chép bằng văn tự. Mỗi phường Xoan thường có từ 15 đến 18 người hoặc đông hơn. Trừ trùm phường, các thành viên khác thường là thanh niên tuổi 16-18. Nam gọi là kép, nữ gọi là đào, số đào thường đông hơn số kép, chỉ độ 15, 16 tuổi đóng vai giáo trống, giáo pháo. Phường Xoan luyện tập vào trước mùa hội hè. Mùa hội có khi họ hát đến đôi ba tháng mới về.

Trong những ngày đi hát ở cửa đình, các cô đào vấn khăn, quần láng, áo the, thắt lưng đen kèm theo bao xanh hay hồng. Các kép đầu quấn khăn lợt hay khăn xếp, áo the thâm, quần trắng, cổ quấn khăn nhiễu điều.

Hát Xoan thường bắt đầu từ chập tối, sau nghi lễ tế thần được tiến hành ban ngày. Trong đình có các bô lão, quan viên và dân làng ngồi xem. Phường Xoan múa hát ở khoang giữa gọi là đình trung.

Hát Xoan mang giá trị nghệ thuật độc đáo. .(Ảnh: Internet)

Mở đầu cho cuộc hát, trùm phường cùng người chủ tế của hội làng năm đó, đứng ra trước hát chúc như bài khấn nguyện có tính chất nghi thức. Hát chúc xong, một kép chừng 15, 16 đeo trước ngực một chiếc trống nhỏ đứng ra giữa sân đình làm trò giáo trống, giáo pháo. Hai lối hát này có vần điệu theo thể thơ bốn chữ. Người kép trẻ vừa đánh trống giữ nhịp vừa làm động tác vừa hát có phụ họa của tập thể phía sau. Giáo trống, giáo pháo có nội dung như một lời khấn nguyện cầu chúc cho mùa màng và sự thịnh vượng của thôn xã.

Sau giáo trống, giáo pháo, chú kép trẻ lui vào nhường chỗ cho bốn cô đào tiến ra hát thơ nhang. Bốn cô gái đứng xếp hàng trước hương án, hai tay nâng chiếc quạt xòe tán khuỳnh ra trước mặt vừa hát vừa làm động tác giống như dâng hương. Bài ca khấn nguyện này có tính chất ngâm ngợi, trang nghiêm.

Trình diễn xong thơ nhang, phường Xoan hát tiếp đóng đám. Ðóng đám theo ngữ nghĩa là kết thúc hội đám nhưng thực ra đóng đám có nội dung văn học mang mầu sắc giao duyên trữ tình chỉ kết thúc giai đoạn một trong quá trình diễn xướng.

Giai đoạn hai trong quá trình diễn xướng của hát Xoan là sự trình diễn các quả cách. Có 14 quả cách: kiểu giang cách, nhâm ngâm cách, tràng mai cách, hạ thời cách, thu thời cách, tứ dân cách...

Ngôn ngữ trong các quả cách đạt tới trình độ điêu luyện, lời trau chuốt mượt mà. Hát quả cách được coi như phần hát thờ. Ngày xưa có những cửa đình dành hẳn một đêm để các phường thay nhau hát cách. Phường nào hát đúng 14 quả cách thì được giải.

Phần hứng thú và sinh động nhất trong cuộc hát Xoan là trình diễn xướng gồm các tiết mục: Chơi bợm gái (còn gọi là giao tình), hát bỏ bộ, hát xin hoa, đố chữ, giải hoa hát đúm.

Giã cả được xem là tiết mục kết thúc quá trình diễn xướng của hát Xoan. Ðây cũng là cảnh múa hát sôi nổi, nghịch ngợm đầy ắp tiếng cười.

Kết thúc quá trình diễn xướng, trùm phường và ông chủ tế bước lên trước hương án để hát giã, một bài đọc mang nội dung khấn nguyện.

Hát Xoan phản ánh tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương và tín ngưỡng lúa nước cổ truyền của người Việt.(Ảnh: Internet)

Nghệ thuật hát Xoan là một hình thức diễn xướng tổng hợp. Xoan không chỉ có hát mà còn có múa, có nhạc cụ gõ đệm để đỡ giọng, giữ nhịp. Hát Xoan là một tổ thành với 3 yếu tố biểu diễn: Hát, múa và nhạc cụ đệm.

Múa trong hát Xoan chỉ ở mức độ múa minh họa, một hình thức múa mô phỏng các động tác trong đời sống xã hội và thiên nhiên, ví dụ điệu “Xe chỉ, luồn kim”, “Chèo thuyền”, “Đánh cá”... Hay những động tác múa cơ bản của chèo.

Nhạc khí đệm cho Xoan cũng rất đơn giản: Không có nhạc dây, nhạc hơi mà chỉ có trống con và phách.

Có thể nói, hát Xoan là hình thức âm nhạc dân gian truyền thống, kết hợp văn hóa, lịch sử và nghệ thuật, sự độc đáo ở lời ca, giai điệu và làn điệu được con người Việt Nam gìn giữ qua nhiều thế kỷ.