Giữ lửa nghệ thuật truyền thống hát múa Bả trạo ở Quảng Ngãi

“Bả trạo ơi... Mái chèo khi nhặt khi lơi/ Trăng thanh gió mát thảnh thơi mái chèo/Quyết tâm lao động đỡ nghèo/Thuận buồm xuôi gió mấy lèo ấm êm” - giọng ca trầm ấm của Nghệ nhân Ưu tú Vũ Huy Bình và ông Nguyễn Tấn Sâm vang lên trong xóm nhỏ. Trong trang phục diễn vai tổng tiền đẹp mắt, chân đi hia, đầu đội mũ cánh chuồn, họ cùng nhau say sưa hát.

Nghệ nhân Ưu tú Vũ Huy Bình, 74 tuổi, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Văn nghệ dân gian Bình Thạnh, huyện Bình Sơn, được xem là người có công rất lớn trong việc phục dựng nghệ thuật truyền thống hát múa Bả trạo (còn gọi chèo Bả trạo) ở vùng ven biển tỉnh Quảng Ngãi.

Từ nhỏ, ông Bình thường đến Lăng Vạn xem lễ cúng cá Ông (Nghinh Ông) và được nghe mọi người hát chèo Bả trạo. Từ đó, những câu hò cứ thế ăn sâu trong tâm trí ông. Trưởng thành, dù bôn ba khắp mọi miền mưu sinh nhưng những câu hò bả trạo ở quê nhà vẫn mãi vang vọng trong tâm trí ông.

Theo ông Bình, từ đời xưa, chèo Bả trạo đã được nhiều người hát. Tuy nhiên, theo thời gian, những điệu hò Bả trạo, hát múa gươm trong các ngày lễ cầu ngư dần mai một. Do đó khi nghỉ hưu, ông đi khắp nơi để ghi chép lại những bài hát Bả trạo nhằm phục hồi lại loại hình nghệ thuật này.

“Các bậc cao niên, người nhớ được câu này, người nhớ câu khác. Do đó, tôi phải chép lại hết. Sau đó, nhờ người hiểu chữ Hán Nôm dịch ra chữ Quốc ngữ. Nhờ có bản dịch cùng với thực tế đã được nghe, tôi bắt đầu biên soạn; cuối cùng đã phục dựng được một tập tư liệu chèo Bả trạo hoàn chỉnh”, ông Bình chia sẻ.

Ngồi lật từng trang cuốn tuyển tập “Âm vang một vùng biển” Nghệ nhân Ưu tú Vũ Huy Bình cho biết, đây là tập tư liệu sưu tầm cá nhân nhưng đã khái quát được nhiều nét văn hóa dân gian đậm đà bản sắc của một vùng quê ven biển. Tập tư liệu đã tái hiện lễ hội cầu ngư - giỗ thần Nam Hải, chèo Bả trạo, múa gươm, hội đua thuyền truyền thống trên sông Trà Bồng, hội bài chòi cùng với các trò chơi dân gian như: thi đan lưới, rót nước mắm vào chai, thi kéo co... thường diễn ra trong các lễ hội của làng, nhất là dịp tháng Giêng hằng năm.

Đến năm 2016, ông Bình và những người cùng đam mê đã thành lập Câu lạc bộ Văn nghệ dân gian xã Bình Thạnh. Để duy trì hoạt động, các thành viên đã tự đóng góp để mua sắm quần áo, nhạc cụ. Khi mới thành lập, câu lạc bộ có 32 người; đến nay đã có 45 thành viên và được nhiều người biết đến.

Hằng năm, cứ đến dịp tháng Giêng, nhiều làng chài tổ chức Lễ hội cầu Ngư và giỗ Thần Nam Hải. Dịp này, Câu lạc bộ Văn nghệ dân gian xã Bình Thạnh đều được mời đến biểu diễn. Ông Nguyễn Thanh Hùng, Chủ tịch Nghiệp đoàn nghề cá Bình Châu (huyện Bình Sơn) cho biết, tiết mục hát múa Bả trạo của Câu lạc bộ Văn nghệ dân gian xã Bình Thạnh rất bài bản, công phu. Do đó, vào mỗi dịp cúng tế cầu Ngư, đơn vị đều mời Câu lạc bộ đến biểu diễn.

Ngoài ra, ông Bình còn ghi ghép và phục dựng lại nhiều nghi thức truyền thống ven biển như: Lệ Thanh Minh, Lễ đưa linh, các bài văn tế và các trò chơi dân gian truyền thống ở vùng ven biển. Tất cả đều được ông tổng hợp trong cuốn tuyển tập “Âm vang một vùng biển”. Năm 2019, ông Bình được Chủ tịch nước tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú do đã có cống hiến xuất sắc trong giữ gìn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc.

Truyền nhân hát Bả trạo

Tham gia hát Bả trạo gần 30 năm, tình yêu nghệ thuật dân gian miền biển luôn thôi thúc của ông Nguyễn Tấn Sâm (56 tuổi, thôn Hải Ninh, xã Bình Thạnh). Ông được xem là truyền nhân gìn giữ âm điệu chèo Bả trạo đặc trưng của cư dân vùng ven biển.

Cẩn thận lau chùi các nhạc cụ bát âm, ông Sâm chia sẻ, trong hát Bả trạo, âm nhạc là một phần không thể thiếu. Âm điệu của đàn nhị, trống, kèn, thanh la hòa tấu nhịp nhàng cùng với tiếng hát đã tạo nên sự cuốn hút rất riêng biệt, khiến ông mải mê với nghệ thuật này. “Tiếng trống nghe như thúc giục, gọi mời, giúp lời hát thêm bay bổng. Đàn nhị hỗ trợ người hát lúc lấy hơi, giữ hơi, dẫn dắt hát đúng nhịp, đúng điệu và lẩy được cái hồn cho người hát”, ông Sâm cho biết.

Trong đội hát Bả trạo có 12 hoặc 16 con trạo, 3 ông tổng. Ông Sâm đảm nhận vai tổng Tiền hay còn gọi là tổng Mũi. Theo đó, nhiệm vụ của ông trong lễ cầu ngư hát Bả trạo là điều khiển con thuyền, con trạo theo như các động tác vào thuyền, chèo thuyền và điều khiển trạo nghỉ ngơi. Theo ông Sâm, hát Bả trạo đòi hỏi người theo đuổi phải tâm huyết, khổ công luyện tập, thuộc lòng nhuần nhuyễn ca từ, điệu múa và giai điệu của cả bài hát. Bởi vì đây là loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian, mang tính nghi lễ, linh thiêng. Người hát Bả trạo phải đem niềm vui, nhiệt huyết của người con miền biển thể hiện trọn vẹn vào lời hát.

“Tôi quyết tâm gìn giữ, lan tỏa tình yêu với nghệ thuật Bả trạo; cố gắng mỗi ngày để thế hệ cháu con ở làng chài thôn Hải Ninh lớn lên hiểu được nguồn cội văn hóa. Đó vừa là niềm tin, là cái đích, là hạnh phúc sau cùng để tôi hướng tới”, ông Sâm tâm sự.

Nghệ nhân Ưu tú Vũ Huy Bình cho biết: "Sâm biết chơi tất cả nhạc cụ bát âm và thuộc rất nhiều điệu chèo Bả trạo. Tôi xem Sâm là nhân tố xuất sắc của thế hệ kế cận để tiếp nối, truyền lửa tình yêu nghệ thuật dân gian đến các thế hệ trẻ ở làng Chài Hải Ninh. Tuy nhiên hiện nay, do tác động của cơ chế thị trường, sự phát triển mạnh mẽ của các loại hình nghệ thuật mới, những người thật sự có tâm với nghề, muốn học hỏi môn nghệ thuật này ngày càng ít. Vì vậy, phải làm sao để nối tiếp truyền thống của cha ông là bài toán chưa có lời giải rõ ràng”.

Theo ông Nguyễn Tiến Dũng, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Ngãi, những đóng góp của cá nhân Nghệ nhân Ưu tú Vũ Huy Bình và ông Nguyễn Tấn Sâm nói riêng cũng như Câu lạc bộ Văn nghệ dân gian Bình Thạnh nói chung trong việc giữ gìn, bảo tồn nghệ thuật chèo Bả trạo rất đáng ghi nhận. Họ đã góp phần truyền tình yêu môn nghệ thuật này trong nhân dân, đặc biệt là người dân vùng ven biển. Thời gian tới, Sở sẽ nỗ lực tạo thêm nhiều sân chơi, hội thi, hội diễn để các câu lạc bộ được giao lưu, gặp gỡ, khơi gợi, bồi dưỡng niềm đam mê nghệ thuật cho người dân cũng như giúp các nghệ sỹ quyết tâm hơn trong việc theo đuổi và giữ gìn nghệ thuật truyền thống trước nguy cơ mai một.