Thổ cẩm – nét đẹp truyền thống người Tây Nguyên
Nghề dệt thổ cẩm không chỉ là một nghề truyền thống mà còn là một phần không thể thiếu trong văn hóa của vùng đất Tây Nguyên. Được thực hiện bằng đôi bàn tay khéo léo của những nghệ nhân địa phương, nghề dệt thổ cẩm không chỉ là cách để tạo ra những món đồ dùng hàng ngày mà còn là biểu tượng của sự tự hào về bản sắc văn hóa dân tộc.
Vẻ đẹp tinh tế của thổ cẩm Tây Nguyên
Bên cạnh không gian văn hóa cồng chiêng và các lễ hội truyền thống, sắc màu thổ cẩm đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống hàng ngày của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, gắn liền với bản sắc văn hóa và truyền thống lâu đời của họ. Thổ cẩm Tây Nguyên không chỉ là sản phẩm nghệ thuật đẹp mắt mà còn là biểu tượng của sự kiêng kỵ, lòng trung thành và niềm tự hào bản sắc văn hoá dân tộc.
Thổ cẩm Tây Nguyên mang trong mình vẻ đẹp tinh tế đầy sức hút và đặc trưng của miền núi, phản ánh sự gắn kết sâu sắc giữa con người với thiên nhiên. Mỗi sản phẩm thổ cẩm là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, được tạo nên từ đôi bàn tay khéo léo và tâm hồn sáng tạo của những người nghệ nhân.
Người Ê Đê ở tỉnh Đắk Lắk từ xưa đã lưu truyền lời nói vần "Người khéo léo biết se, nhuộm chỉ. Bàn tay biết dệt, ngón tay biết đan". Bởi theo truyền thống của dân tộc này, đàn ông phải biết đan gùi và rèn, trong khi dệt vải và làm gốm được coi là công việc chủ yếu của phụ nữ.
Ngay từ khi còn nhỏ, các bé gái Ê Đê đã được bà và mẹ dạy cách dệt thổ cẩm. Đó không chỉ là việc học một kỹ năng mới mà còn là cách để truyền thống và văn hóa được giữ gìn và phát triển qua các thế hệ.
Nghệ nhân H’Blong Knul (buôn Ja, xã Ea Trul, huyện Krông Bông, tỉnh Đắk Lắk) cho biết, như bao cô gái lớn lên ở làng, bà được mẹ mình truyền cho nghề dệt tù lúc 15 tuổi, tính đến bây giờ bà đã gắn bó với khung cửi hàng chục mùa lúa rẫy. Bà cũng là người truyền dạy cho các con gái của mình và giới trẻ biết dệt và đi tham gia các cuộc thi nhằm khôi phục, giữ gìn nghề dệt thổ cẩm truyền thống.
Từ đôi bàn tay khéo léo và trí óc phong phú, phụ nữ Ê Đê đã khắc họa những hình ảnh gần gũi với đời sống hàng ngày lên những tấm thổ cẩm, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Các hình ảnh như cồng chiêng, nhà sàn, chè rượu, các con vật, hoa lá, cây cỏ... được tái hiện sinh động trên các sản phẩm thổ cẩm, từ áo dài đến túi xách, từ tranh thêu đến màn dệt.
Tùy vào mỗi loại trang phục, người Ê Đê sẽ có cách trang trí và sắp xếp hoa văn khác nhau. Trang phục nam có hoa văn khác với trang phục nữ, trang phục hằng ngày có hoa văn khác với trang phục dùng trong các dịp lễ. Thậm chí hoa văn trên trang phục còn thể hiện sự giàu có và quyền uy của người mặc. Nền trang trí trên các tấm vải thổ cẩm người Ê Đê là màu đen hoặc chàm sẫm, không sáng và sặc sỡ như vải của các tộc người phía Bắc
“Màu sắc trong thổ cẩm Ê Đê thường là sự pha trộn giữa các gam màu tự nhiên như xanh lá, đỏ đất, vàng rực... Mỗi gam màu mang theo một ý nghĩa sâu sắc về đời sống, tâm hồn và truyền thống của dân tộc Ê Đê”, nghệ nhân H’Blong Knul nói.
Giống như người Ê Đê, thổ cẩm đối với đồng bào M'nông cũng mang đầy ý nghĩa sâu sắc và quan trọng trong văn hóa và cuộc sống hàng ngày của họ. Dưới bàn tay khéo léo, tài hoa và chăm chỉ cần mẫn, phụ nữ M'nông đã tạo nên những sản phẩm thổ cẩm đẹp mắt và đầy ý nghĩa.
Các sản phẩm thổ cẩm của phụ nữ M'nông thường được trang trí bằng những hoa văn phức tạp, họa tiết sinh động và gam màu hài hòa, tạo nên một vẻ đẹp tự nhiên và gần gũi với thiên nhiên. Những đường nét mềm mại và uyển chuyển trên vải thổ cẩm thường mang lại cảm giác yên bình và tinh tế, tạo nên một sự hòa quyện giữa con người và môi trường sống của họ.
Theo quan niệm của dân tộc M'nông, nền vải màu đen là đặc trưng cho đất đai mà cả cuộc đời họ gắn bó; màu đỏ biểu tượng cho sự đam mê, khát vọng, tình yêu; màu xanh là màu của đất trời, cây lá; màu vàng là màu của ánh sáng và niềm vui, sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, giữa truyền thống và hiện đại.
Tương tự người Ê đê, M'nông, môi trường sống của người Bahnar và Jrai cũng có mối quan hệ mật thiết với thiên nhiên và họ chịu sự chi phối sâu sắc của môi trường tự nhiên đó. Thực tế này được phản ánh và ghi dấu ở hoa văn trang trí trên thổ cẩm của họ, mang vẻ đẹp giản dị, khỏe khoắn nhưng vẫn đầy duyên dáng.
Trên trang phục truyền thống của người Bahnar và Jrai, những họa tiết chạy song song theo chiều tấm vải thường phản ánh nét văn hóa truyền thống và kỹ thuật dệt vải của họ. Những hình ảnh về cây cỏ, con người, động vật và các yếu tố tự nhiên khác thường được tái hiện sinh động, tạo nên một không gian gần gũi và thân thuộc, như là một phần của cuộc sống hàng ngày.
Cần gìn giữ và lưu truyền
Gìn giữ và lưu truyền nghề dệt là một phần quan trọng trong việc bảo tồn văn hóa và truyền thống của các dân tộc, đặc biệt là ở các cộng đồng dân tộc thiểu số tại Tây Nguyên. Các hoạt động như việc dạy dỗ trẻ em từ khi còn nhỏ, tổ chức các khóa học dệt, và việc thúc đẩy sự sáng tạo trong lĩnh vực này đều góp phần quan trọng vào việc bảo tồn và phát triển nghề dệt truyền thống.
Trước tình trạng nghề dệt thổ cẩm có phần mai một, thời gian qua, tỉnh Đắk Lắk đã chú trọng khuyến khích các nghệ nhân truyền nghề, dạy nghề cho chị em. Bằng nhiều chương trình, dự án khác nhau và bước đầu có những tín hiệu đáng mừng, đó là việc hình thành nhiều hợp tác xã dệt thổ cẩm truyền thống tại các buôn, làng,…Các hợp tác xã này đã dần bắt kịp xu thế của nền kinh tế thị trường bằng cách tạo ra các sản phẩm từ vải thổ cẩm như: túi, balô, áo, khăn, móc gắn chìa khóa... đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của xã hội, đặc biệt là khách du lịch.
Bà H’Yam Bkrông, Giám đốc Hợp tác xã (HTX) Dệt thổ cẩm Tơng Bông (buôn Tơng Jú, xã Ea Kao, TP. Buôn Ma Thuột) chia sẻ,việc giữ gìn và phát triển nghề dệt thổ cẩm không chỉ là việc bảo tồn một nghề truyền thống mà còn là cách để đồng bào dân tộc Ê đê kết nối và phát triển văn hóa truyền thống của họ. “Sắc màu thổ cẩm đã trở thành biểu tượng không thể thiếu của văn hóa Êđê nói riêng và các dân tộc Tây Nguyên nói chung, việc đưa nó vươn xa càng giúp tôn vinh và thúc đẩy sự phát triển của cộng đồng này”, bà nói.