Lưu giữ “hồn” văn hóa đồng bào Khơ Mú

Dân tộc Khơ Mú còn có tên gọi là Kờ Mụ, Kmụ, Kưm Mụ, Xá Cẩu, Khạ Klẩu, Măng Cẩu, Tày Hạy. Ở Điện Biên, dân tộc Khơ Mú có khoảng hơn 22 nghìn người, chiếm 3,9% dân số toàn tỉnh. Sống chung với nhiều dân tộc khác, song người Khơ Mú luôn giữ nét riêng trong đời sống văn hóa, tinh thần. Trong đó có Lễ hội “Tăng rôi pư chui ngo sừm la” hay còn gọi là Lễ Tra hạt - một nghi lễ nông nghiệp quan trọng, đậm bản sắc văn hóa truyền thống trong đời sống của người Khơ Mú.

Lễ Tra hạt thường được tổ chức vào tháng 3, 4 âm lịch, vào mùa gieo lúa nương. Những người cao niên ở đây cho biết, người Khơ Mú quan niệm vạn vật hữu linh, thiên nhiên xung quanh như trời, đất, nương, rẫy... Bởi vậy, Lễ Tra hạt nhằm cầu cúng thần linh, thần rừng, thần sông, thần suối, những linh hồn không nơi nương tựa… về hưởng lễ và che chở, phù hộ cho dân bản mạnh khỏe.

Ông Lý Văn Khắm, người thường xuyên chủ trì các lễ cúng ở bản Huổi Lốt, xã Mường Mùn (huyện Tuần Giáo) chia sẻ: Nghi lễ truyền thống này có từ xa xưa, gắn bó với đời sống kinh tế, văn hóa nông nghiệp của người Khơ Mú. Qua thời gian, lễ Tra hạt dần bị mai một. Song với trách nhiệm của người nắm giữ các tục lệ, tôi luôn lan tỏa nét đẹp của dân tộc mình để bảo tồn và phát huy một cách tốt nhất. Qua các nghi thức, chúng tôi cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, để cho cây lúa, ngô, khoai, sắn và các sản phẩm nông nghiệp được tươi tốt, thời tiết mưa thuận gió hòa.

Nét đẹp văn hóa của đồng bào dân tộc không chỉ thể hiện ở các lễ hội, trang phục mà còn được nhắc đến với nhiều đặc trưng khác nhau. Và ở bản Tọ Cuông, xã Ẳng Tở (huyện Mường Ảng), ông Quàng Văn Cá được mệnh danh là nghệ nhân của núi bởi ông nắm giữ nhiều nét đẹp đó.

Năm nay ông Quàng Văn Cá bước sang tuổi 63. Ông là người hiểu rõ tập quán xã hội, tín ngưỡng dân gian như: Lễ hội xên bản, lễ hội cầu mưa, lễ hội cầu mùa và một số phong tục, tập quán liên quan đến nghi lễ, tín ngưỡng của người dân tộc Khơ Mú.

Ông Cá chia sẻ: Sinh ra và lớn lên tại bản Tọ Cuông, hồi nhỏ tôi thường theo gia đình đi xem các lễ hội. Từ bé, mỗi khi bản tổ chức lễ hội Xên bản, lễ hội Cầu mùa, lễ hội Cầu mưa, tôi thường tới chỗ các thầy cúng ngồi khấn để nghe và xem họ làm lý. Sau mỗi buổi lễ, tôi lại cùng các bạn trong bản bắt chước nhảy theo các điệu múa, dần dần các nghi thức lễ hội, các câu ca, điệu múa truyền thống của người Khơ Mú đều được tôi ghi nhớ.

Với sự am hiểu về văn hóa dân gian của dân tộc mình, những năm tiếp theo, ông Cá được bà con dân bản tín nhiệm, chọn làm thầy cúng chính trong các dịp tổ chức lễ Xên bản, lễ hội Cầu mùa, lễ hội cầu mưa. Ngoài ra, mỗi khi các gia đình trong bản có việc lớn, như làm nhà, đám cưới, đám ma, hay ốm đau... đều mời ông đến để xem ngày, cầu phúc, cầu sức khỏe, làm ăn may mắn cho tất cả các thành viên trong gia đình. Từ đó đến nay, ông Cá thường xuyên tìm tòi, gìn giữ, bảo tồn các tập quán xã hội, tín ngưỡng phục vụ bà con dân bản, xã và là người có uy tín ở địa phương nơi ông sinh sống.

“Tôi luôn tâm niệm, các lễ hội truyền thống không chỉ mang ý nghĩa tâm linh, gắn với cuộc sống lao động nông nghiệp mà còn là thời điểm để bà con đến gần, hiểu nhau hơn, chung sức xây dựng bản làng no ấm. Vì thế, bao năm qua, tôi luôn trân trọng, gìn giữ, bảo tồn các nét đẹp văn hóa này. Tôi cũng đã truyền dạy cho nhiều học trò trong bản” - nghệ nhân Quàng Văn Cá bộc bạch.

Bằng sự tín nhiệm và với sự am hiểu của bản thân, nhiều năm qua, nghệ nhân Quàng Văn Cá thường xuyên tham gia thực hành các lễ hội của bản, các chương trình văn hóa, văn nghệ của xã, huyện và của tỉnh. Ông cũng là người vinh dự được tỉnh chọn làm đại diện bà con dân tộc Khơ Mú đến sống, làm việc từ năm 2016 - 2019 tại làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam tại Đồng Mô, TX. Sơn Tây, TP. Hà Nội. Trong quá trình sinh sống và làm việc tại đây, ông Cá tích cực tham gia, hướng dẫn, giới thiệu, trình diễn các lễ hội truyền thống và quảng bá nét đẹp về văn hóa, tri thức, ẩm thực, các sản phẩm thủ công của dân tộc Khơ Mú tới đông đảo du khách trong và ngoài nước. Với những đóng góp của mình, tháng 9/2022, ông Quàng Văn Cá được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân ưu tú” trong lĩnh vực văn hóa phi vật thể.

Với dân tộc Khơ Mú, việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống đã và đang được phát huy qua các hoạt động sinh hoạt hàng ngày của người dân. Mới đây, để tạo động lực, “thắp sáng” hồn cốt văn hóa dân tộc Khơ Mú, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận múa Khơ Mú được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là điều kiện để các địa phương tiếp tục nâng cao nhận thức của nhân dân trên địa bàn trong việc phát hiện, gìn giữ, bảo tồn các giá trị văn hóa phi vật thể; phát huy giá trị văn hóa với phát triển du lịch cộng đồng.

Quang Long