Then từ miền cổ tích bước vào thời 4.0

Sức sống hát Then trên vùng đất cổ

Chúng tôi cùng anh Lê Anh Dũng, đến huyện Hòa An, Hà Quảng, Trùng Khánh… nghỉ tại các điểm du lịch cộng đồng, được nghe nghệ nhân, nam thanh nữ tú say sưa hát Then, đàn tính da diết ngọt ngào như đưa chúng tôi về miền cổ tích. Bên mái nhà sàn tại làng đá Tày cổ Khuổi Ky, xã Đàm Thủy (Trùng Khánh), các nghệ nhân hát Then kể rằng: “Từ thuở xa xưa đồng bào Tày, Nùng của Cao Bằng đã hát Then diễn xướng trong ngày lễ hội đầu xuân, lễ cầu an, cầu mùa, hát giao duyên nam nữ trong đám cưới, mừng nhà mới, mừng thọ… Có những bài Then trường ca của bà bụt, thầy mo hát về mối quan hệ giữa con người và vũ trụ, thể hiện thế giới quan nhân sinh quan sâu sắc, đậm tính nhân văn…”.

Và cứ thế, hát Then, đàn tính ăn sâu trong đời sống tinh thần người xưa với quan niệm “Then” là thiên - trời do các vị thần tiên trên trời truyền lại. Hát Then tính là cầu nối để con người gửi ước vọng của mình lên trời, giao hòa với đất trời để cầu bình an, hạnh phúc, ấm no. Khi hát Then còn kết hợp với múa, đệm đàn tính có âm thanh trầm bổng, réo rắt, hòa quyện với lời hát ngọt ngào, sâu lắng tạo nên không gian thanh âm bâng khuâng dặt dìu xao xuyến, lay động tâm thức người nghe về miền cổ tích (gọi là Then tính).

Đến thế kỷ XVI, XVII hát Then tính được đưa vào biểu diễn trong cung đình nhà Mạc và vẫn song hành lưu truyền trong dân gian. Ông Lê Chí Thanh, nguyên Phó trưởng Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy, người nghiên cứu văn hóa Cao Bằng cho biết: Then tính đưa vào cung đình trở thành điểm tựa tinh thần của nhà Mạc, góp phần tạo nên sự giao thoa mạnh mẽ giữa hai văn hóa kinh đô đồng bằng và Then diễn xướng dân gian miền núi Cao Bằng.

Đó là quá trình được nâng cao về nghệ thuật trình diễn, tạo nên hai dòng Then nữ (bụt) và Then nam (giàng). Hát Then, đàn tính ở Cao Bằng vừa có tính nghệ thuật cao, tổng hòa yếu tố tinh hoa, triết lý cung đình mà rất sinh động gần gũi trong đời sống nhân dân với nhiều chủ đề, bài hát phong phú, sinh động về làn điệu, diễn xướng. Sau này, nhà Mạc trong quá trình chạy loạn từ Cao Bằng đi các tỉnh Lạng Sơn, Tuyên Quang… vẫn đem theo hát Then, đàn tính nên Then tính ngày càng lan tỏa ra một số tỉnh miền Bắc.

Bởi hát Then ăn sâu vào đời sống tinh thần của đồng bào Tày, Nùng nên trải qua nhiều thay đổi, thăng trầm của lịch sử từ xã hội phong kiến đến xã hội hiện đại, Then tính luôn có sức sống mãnh liệt lưu truyền trong đời sống đồng bào dân tộc Tày, Nùng. Anh Lê Anh Dũng yêu và chơi nhạc, khi được nghe các làn điệu Then chia sẻ: Hát Then tính không quá cầu kỳ nhưng lôi cuốn người nghe bởi lời hát mộc mạc, sâu lắng, thanh âm mượt mà, réo rắt nên khi dù nghe nghệ nhân hay các em, các cháu hát nhiều bài khác nhau nhưng đều dễ lay động lòng người. Nếu đến Cao Bằng mà không nghe hát Then, đàn Tính thì coi như chưa đến Cao Bằng.

… Vinh danh UNESCO kích cầu du lịch thời 4.0

11 tỉnh Trung du miền núi phía Bắc có hát Then, đàn tính nhưng Then tính Cao Bằng đặc sắc nhất. Ông Lê Chí Thanh nhấn mạnh: Hiếm tỉnh nào như Cao Bằng có 12 làn điệu Then tính, phong phú về làn điệu, nội dung, phương pháp, số lượng nghệ nhân. Then có lời hát thất ngôn tứ tuyệt, thất ngôn trường thiên, làn điệu theo thể ngũ ngôn. Then các huyện miền Tây Cao Bằng có 5 làn điệu: tàng bốc - pây cảnh hoặc pây tàng, tàng bốc - rọng khoăn, tặng tính, khảm hải, đông mèng - đông ngoảng.

Then các huyện miền Đông Cao Bằng có 7 làn điệu: tàng bốc - tàng cảnh, tàng bốc - pây mạ, tàng nặm - khảm hải (hoặc pây ẻn, hỉn ẻn), thỏng hương, giáp ba, hả liệu, khảm khắc. Các làn điệu Then hiện nay vẫn được duy trì trong đời sống, nghi lễ của người Tày. Sức sống mãnh liệt Then tính trong đời sống nhân dân góp phần tích cực bảo tồn sự phong phú, đặc sắc của Then tính của 11 tỉnh để bảo vệ thành công “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” được Tổ chức UNESCO ghi danh vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại tháng 12/2019.

Đến nay, Then tính được các cấp, ngành, đồng bào dân tộc Tày, Nùng Cao Bằng tiếp tục bảo tồn và phát huy di sản, đặc biệt Then tính trở thành một nguồn lực phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội mà trọng tâm là phát triển du lịch. Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Sầm Việt An cho biết: Triển khai chương trình trọng tâm thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XIX phát triển du lịch - dịch vụ bền vững, từng bước đưa du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn là 1 trong 3 nội dung đột phá để tỉnh tập trung thực hiện trong nhiệm kỳ 2020 - 2025, Sở tham mưu UBND tỉnh, các cấp, ngành quan tâm bảo tồn và phát triển Then tính.

Cao Bằng nghiên cứu, bảo tồn và phát huy nhiều di sản văn hóa dân tộc thiểu số, trong đó chú trọng bảo tồn hát Then, đàn tính được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, gồm: Nghi lễ Then của người Tày Cao Bằng, Lễ hội Nàng Hai (xã Tiên Thành), Lượn cọi dân tộc Tày (Bảo Lâm)… Xây dựng trên 700 đội văn nghệ quần chúng, dân ca, dân vũ cấp xã, phường, thị trấn, tổ, xóm. Tại các điểm du lịch cộng đồng, nhà hàng, khách sạn trong hoạt động sự kiện, đón khách đều có đội văn nghệ hát Then tính để phục vụ khách du lịch, trở thành một phần không thể thiếu trong hoạt động du lịch hiện nay.

Chị Nguyễn Kim Phương, chủ cơ sở Tày homestay, làng đá Khuổi Ky, xã Đàm Thủy (Trùng Khánh) cho biết: Một trong những yếu tố thu hút du khách đến làng đá Khuổi Ky cũng như cơ sở homestay của tôi là có hoạt động đội văn nghệ hát Then, đàn tính. Để đội văn nghệ của làng biểu diễn nhiều thể loại Then, chúng tôi mời Nghệ sĩ Ưu tú Kim Tuế từ Thành phố mở lớp truyền dạy từ hát cơ bản đến nâng cao, thu hút nhiều bạn trẻ theo học. Vì thế đội văn nghệ hát Then tính biểu diễn ngày càng hay hơn.

Trong nhiều sự kiện văn hóa, chính trị lớn của tỉnh, Đoàn Nghệ thuật tỉnh, các nghệ nhân xây dựng hát Then, đàn tính thành nhiều chương trình biểu diễn nghệ thuật hoàng tránh được công chúng trong và ngoài nước đánh giá cao, trở thành văn hóa đại diện cho Cao Bằng. Tại Thành phố, hát Then tính và các loại hình dân ca, dân vũ khác được các nghệ nhân, nam nữ thanh, thiếu niên thường xuyên duy trì biểu diễn tại Phố đi bộ Kim Đồng với những màn biểu diễn hàng trăm người đã tạo ra một không gian văn hóa đặc sắc riêng biệt thu hút khách du lịch.

Ông Phạm Hải Quỳnh, Viện trưởng Viện phát triển du lịch châu Á (ATI), Chủ tịch Hội Du lịch cộng đồng Việt Nam nhận định: Tôi nhiều lần nghe hát Then, đàn tính tại Cao Bằng; xem sự kiện “Giới thiệu Cao Bằng” tại Bộ Ngoại giao, Ngày hội “Non nước Cao Bằng - Xứ sở thần tiên” tại Phố đi bộ Bà Triệu, Hà Nội… rất ấn tượng với hát Then tính. Do vậy, khi có khách du lịch trong nước và ngoài nước muốn đi các tỉnh miền núi phía Bắc, tôi giới thiệu lên Cao Bằng và mở điện thoại cho du khách xem hát Then tính. Nhiều khách du lịch rất hứng thú và lựa chọn lên Cao Bằng. Hiện nay, trên mạng xã hội có các trang hát Then, đàn tính thu hút hàng nghìn lượt người truy cập. Đặc biệt, nhiều du khách mặc dù chỉ dùng điện thoại thông minh để xem live tream màn biểu diễn xác lập kỷ lục hát Then, đàn tính với sự tham gia của 1.000 người tại thác Bản Giốc (Trùng Khánh) đã chọn Cao Bằng làm điểm đến du lịch những ngày đầu xuân năm 2024 như anh Lê Anh Dũng.

Trường Hà