Đặc sắc văn hóa của người Bru Vân Kiều
Bru-Vân Kiều, một trong ba dân tộc bản địa cư trú tại miền núi Quảng Trị và Thừa Thiên Huế, có nguồn gốc từ miền Trung Lào trong quá khứ. Lịch sử phức tạp đã buộc họ phải di cư, một số theo hướng tây bắc đến Thái Lan, một số hướng đông đến tây Quảng Trị.
Tại đây, họ xây dựng làng quanh núi Viên Kiều, từ đó được biết đến là người Vân Kiều. Những di chuyển này không chỉ là câu chuyện về sự sống sót, mà còn là hành trình của văn hóa, ngôn ngữ, và truyền thống. Bru-Vân Kiều, thông qua những biến động lịch sử, đã góp phần độc đáo và đa dạng vào văn hóa miền núi Quảng Trị và Thừa Thiên Huế, tạo nên một phần quan trọng trong bức tranh đa sắc màu của Việt Nam.
Xã hội truyền thống của người Bru được cấu thành bởi vil (làng), mỗi vil có thể chia thành nhiều Mu (hay gọi là mui hoặc dạ) hoặc một Mu cư trú, tương đương với một đơn vị ngoại hôn. Mỗi Mu có nguồn gốc huyết thống chung theo dòng họ cha, kết nối bởi ông tổ - tô tem. Chế độ gia đình trong cộng đồng Bru phản ánh sự phụ quyền, với người đàn ông già nhất đảm nhiệm vai trò chủ chốt. Sau khi ông ta qua đời, quyền lực và tài sản được chuyển giao cho con trai trưởng, trong khi con gái thường ít nhận được phần tài sản và quyền hạn.
Tuy nhiên, quan hệ trong gia đình và giữa các gia đình trong cùng một Mu vẫn giữ sự gắn bó mạnh mẽ. Họ thường xuyên hỗ trợ lẫn nhau, chia sẻ niềm vui, nỗi buồn và đồng lòng đối mặt với khó khăn. Điều này tạo nên một môi trường xã hội vững chắc và đầy nhân văn trong cộng đồng người Bru.
Phần lớn cộng đồng người Bru-Vân Kiều cư trú trong các làng nằm trên đồi hoặc lưng chừng núi, theo chiều dài của sông, suối, và đôi khi theo hình dạng bồ dục hoặc hình tròn. Tuy nhiên, những nơi định cư lâu đời có cảnh quan khác biệt. Kiến trúc làng của họ được xây dựng theo trật tự cụ thể, đặc biệt là việc tránh cho các cây đòn nóc giữa các nhà không chọc vào nhau.
Những ngôi nhà thường có kiến trúc nhà sàn hai mái, lợp bằng lá mây hoặc lá cọ, và đôi khi nhóm Vân Kiều thậm chí sử dụng nhà với mái tròn. Kích thước của ngôi nhà phụ thuộc vào tình hình kinh tế gia đình. Mặc dù có sự chênh lệch về kích thước, mọi ngôi nhà đều được thiết kế với hai cửa chính - một dành cho nữ và một cho nam và khách nam. Bố trí nội thất trong nhà tuân theo nguyên tắc nhất định, tạo nên không gian sống gọn gàng và hài hòa theo truyền thống văn hóa của họ.
Người Bru-Vân Kiều thực hiện hai vụ lúa nước mỗi năm và chú trọng đến việc chăn nuôi trâu bò để đạt được sữa cũng như trồng một số cây công nghiệp và cây ăn quả ngắn ngày. Nền kinh tế nông nghiệp nương rẫy của họ liên kết mật thiết với thờ thần lúa (dàng sro). Lễ cúng thường được tổ chức trong các sự kiện như phát rẫy, trỉa hạt, tuốt lúa hoặc sau mỗi mùa thu hoạch.
Ngoài việc thờ thần lúa, người Bru-Vân Kiều còn thực hiện các nghi lễ cúng tổ tiên, với mỗi gia đình sở hữu một bàn thờ riêng (t’ nông chel). Một nhà thờ nhỏ (đông sok ku mui) thường được xây dựng ở những vị trí cao ráo và ít người qua lại, là nơi tôn vinh tổ tiên và các linh hồn, theo thứ tự xếp người từ phải sang trái, giống như một tộc phả. Tôn giáo của người Bru vẫn giữ dấu vết của tô tem giáo, xuất phát từ thực tế mỗi mu là một đơn vị tô tem. Họ còn giữ gìn một kho tàng văn nghệ dân gian phong phú, đa dạng với nhiều loại nhạc cụ, điệu ca hát và truyền thuyết.
Trong trang phục, do tiếp xúc với người Việt và người Lào, nên ít nhiều chịu ảnh hưởng của cả hai dân tộc. Hôn nhân của người Bru-Vân Kiều thường là một vợ một chồng, họ cư trú bên chồng và tuân thủ nghi lễ phong tục truyền thống. Các năm qua, chính quyền địa phương đã tập trung quan tâm và đầu tư vào việc bảo tồn và phát triển văn hóa các dân tộc, đặc biệt là người Bru-Vân Kiều ở miền Tây Quảng Trị. Việc duy trì và phát triển ngôn ngữ, chữ viết, phong tục, tập quán, và trang phục truyền thống là ưu tiên hàng đầu. Những giá trị văn hóa cổ truyền, như phong tục tập quán, đã góp phần quan trọng vào việc xây dựng một cuộc sống văn minh và giàu đẹp cho người Bru-Vân Kiều, đồng thời làm phong phú thêm bức tranh văn hóa ở miền Tây Quảng Trị.