Ngày Di sản văn hóa Việt Nam (23/11): Bảo tồn Di sản văn hóa vì sự phát triển bền vững

Bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa

Trước yêu cầu tình hình, nhiệm vụ của đất nước trong thời kỳ mới, ngày 24/2/2005, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 36/2005/QĐ-TTg về việc hàng năm lấy ngày 23 tháng 11 là “Ngày DSVH Việt Nam”, nhằm giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc, ý thức trách nhiệm bảo vệ DSVH trong toàn dân; Tăng cường ý thức trách nhiệm, niềm tự hào của những người làm công tác bảo vệ, giữ gìn và phát huy giá trị DSVH dân tộc trong sự nghiệp xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; Động viên phong trào thi đua lao động sản xuất, nâng cao kỷ luật, đạo đức cách mạng cho cán bộ, công chức, viên chức trong ngành văn hóa nói chung và trong lĩnh vực DSVH nói riêng; Biểu dương, khen thưởng kịp thời đối với tổ chức cá nhân có thành tích xuất sắc trong sự nghiệp bảo vệ và phát huy giá trị DSVH theo pháp luật về thi đua khen thưởng.

Trải qua hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước, dân tộc Việt Nam đã hình thành và vun đắp nên một kho tàng di sản văn hóa đồ sộ, hết sức phong phú và đa dạng, bao gồm di sản văn hóa vật thể, di sản văn hóa phi vật thể. Kho tàng di sản văn hóa ấy là tài sản quý giá của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, là một bộ phận của di sản văn hóa nhân loại, có vai trò to lớn trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước của nhân dân ta.

Tính đến thời điểm tháng 5/2023, Việt Nam có khoảng 70. 000 Di sản Phi vật thể được kiểm kê trên cả nước, trong đó có 676 di sản được đưa vào danh mục Di sản văn hóa Phi vật thể quốc gia, Việt Nam đã được UNESCO công nhận: 8 Di sản Thế giới; 15 DSVH Phi vật thể; 9 DSVH Tư liệu; 11 Khu Dự trữ Sinh quyển Thế giới; 3 Công viên Địa chất Toàn cầu UNESCO; 9 Khu Ramsar. Ngoài ra còn có các Danh hiệu khác như: Thành phố Sáng tạo, Thành phố Học tập Toàn cầu...

Nhiều di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh, đặc biệt là các Di sản Thế giới được đầu tư kinh phí tu bổ, tôn tạo trở thành những điểm du lịch hấp dẫn du khách tới tham quan, tìm hiểu góp phần không nhỏ trong công cuộc phát triển kinh tế - xã hội, tạo ra công ăn việc làm cho người lao động, làm thay đổi cơ cấu kinh tế của địa phương nơi có di sản, cũng như góp phần quảng bá hình ảnh Việt Nam ra thế giới thông qua con đường du lịch, giao lưu và hợp tác văn hóa.

Chiến lược phát triển văn hóa Việt Nam đến năm 2030 do Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tháng 11/2021 đã xác định việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa là một nhiệm vụ quan trọng, đồng thời là nguồn tài nguyên văn hóa có tác dụng thúc đẩy đầu tư và sáng tạo. Nhìn nhận đúng vai trò của di sản văn hóa và hoạt động bảo tồn di sản một mặt là cơ sở để thực hiện tốt việc bảo tồn và phát huy giá trị kinh tế – xã hội của đất nước.

Việc bảo tồn DSVH là nhiệm vụ then chốt của chiến lược phát triển văn hóa, trước hết vì hàm chứa các giá trị văn hóa cốt lõi của quốc gia dân tộc. DSVH có khả năng đóng góp to lớn cho yêu cầu xây dựng môi trường xã hội lành mạnh và có văn hóa (sự ổn định xã hội) là yếu tố quan trọng hàng đầu cho phát triển bền vững. Cũng có thể coi đây là "sức mạnh mềm" - thế mạnh của Việt Nam.

Bảo tồn DSVH là nhằm thực hiện chức năng giáo dục của văn hóa, đáp ứng yêu cầu xây dựng và vun đắp tư tưởng, đạo đức, lối sống nhân văn và đào tạo nguồn nhân lực có chất lượng để thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế.

Bảo vệ DSVH tạo cơ sở khoa học nhằm cung cấp cho xã hội những dạng thông tin nguyên gốc, chân thực chứa đựng nguồn tri thức dân gian/bản địa, kinh nghiệm và bài học lịch sử có ích cho thế hệ hôm nay hiểu đúng về quá khứ, nhận thức đúng về hiện tại và định hướng tương đối chính xác cho xu thế phát triển của đất nước và cả nhân loại để có phương thức ứng xử phù hợp nhất, có lợi nhất cho quốc gia dân tộc.

DSVH ngày càng khẳng định được vai trò và vị trí quan trọng trong đời sống xã hội, trực tiếp đóng góp vào công cuộc phát triển kinh tế xã hội của các địa phương nơi có di sản. Trong thời gian qua, được sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, các Bộ, ngành, địa phương nên các DSVH được kiểm kê, xếp hạng, vinh danh đã góp phần giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc cho các thế hệ người Việt Nam.

Nghị quyết Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã xác định 1 trong 3 đột phá chiến lược và sáu nhiệm vụ trọng tâm trong nhiệm kỳ Đại hội XIII, đó là "Phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, hội nhập quốc tế".

Tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc tháng 11/2021, Kết luận của đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã khẳng định "quan tâm hơn nữa đến việc bảo tồn, tôn tạo và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc, các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể của các vùng, miền, của đồng bào các dân tộc, kết hợp với tiếp thu tinh hoa văn hóa của thời đại, phát triển "sức mạnh mềm" của văn hóa Việt Nam, góp phần nâng cao sức mạnh tổng hợp quốc gia trong thời gian tới" là một trong những giải pháp để chấn hưng văn hóa dân tộc trong bối cảnh hiện nay.

Để cụ thể hóa các quan điểm, chính sách của Đảng, pháp luật của nhà nước, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã xây dựng, trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030, trong đó "Bảo vệ và phát huy giá trị các DSVH dân tộc" là một trong các nhiệm vụ, giải pháp chính thực hiện Chiến lược.

“

Một dân tộc muốn phát triển đi lên không thể không giữ gìn và phát huy các di sản văn hóa quý giá từ quá khứ. Bên cạnh đó, trong quá trình phát triển đòi hỏi sự sáng tạo không ngừng, sự chủ động linh hoạt vận dụng các nguyên tắc khoa học để lựa chọn phương án bảo tồn tối ưu, làm sao vừa khai thác được tiềm năng kinh tế của di sản, vừa giữ gìn được các giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học, nghệ thuật của chúng, đồng thời đảm bảo sự phát triển bền vững của di sản.

Để di sản mãi trường tồn

Bên cạnh những kết quả đã đạt được, công tác bảo vệ và phát huy giá trị DSVH vẫn đang đối mặt với những khó khăn, thách thức, đó là: Mối quan hệ giữa bảo tồn và phát triển chưa được xử lý hài hòa. Việc bảo tồn chưa được ưu tiên và coi trọng, tại các khu di sản, việc phát triển du lịch một cách mạnh mẽ trong khi chưa có đủ cơ sở hạ tầng, chưa có những công cụ pháp lý hữu hiệu để điều chỉnh các hành vi liên quan; Việc triển khai quy hoạch di tích ở nhiều địa phương chưa kịp thời; công tác bảo vệ di sản nhiều nơi còn chưa tốt, nhiều di sản còn bị xâm hại. Việc tu bổ, tôn tạo, nâng cấp nhiều di sản theo kiểu “hiện đại hóa”, “hào nhoáng” đã làm mất đi nét chân thực, tính độc đáo vốn có của di sản.

Bên cạnh đó, chính sách hỗ trợ nghệ nhân triển khai còn chậm; chưa quan tâm đúng mức nghiên cứu ứng dụng khoa học, kỹ thuật, chưa có giải pháp toàn diện phát huy giá trị di sản văn hóa trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế.

Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc phải được bắt nguồn từ những giá trị của di sản. Những quan điểm, chính sách của Đảng và Nhà nước về di sản văn hóa đã tạo điều kiện thuận lợi cho công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản phát triển, đồng thời cũng khẳng định tiềm năng to lớn của di sản văn hóa Việt Nam trong sự phát triển chung của đất nước.

Để công tác bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa Việt Nam đạt hiệu quả ngày càng cao, các ngành chức năng, các cấp từ Trung ương tới địa phương cần nghiên cứu, khảo sát, đánh giá đúng thực trạng các di sản văn hóa, trên cơ sở đó thực hiện một cách đồng bộ các giải pháp nêu trên đây, nhằm bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa một cách khoa học.

Thứ nhất, hoàn thiện cơ chế, chính sách để tạo hành lang pháp lý thuận lợi cho hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị DSVH, như: Sửa đổi Luật DSVH, trong đó quy định việc phân cấp, phân quyền về DSVH trên tất cả các lĩnh vực di tích, bảo tàng, DSVH phi vật thể và di sản tư liệu đảm bảo phù hợp với thực tiễn; hoàn thiện cơ chế, chính sách, quy định rõ hơn nội dung các hoạt động nhằm thu hút, thúc đẩy xã hội hóa; hoàn thiện các quy định về bảo vệ và phát huy giá trị DSVH; quy định về mô hình hợp tác công tư trong quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị DSVH… nhằm giải quyết triệt để những "điểm nghẽn" tạo động lực cho sự phát triển, để DSVH thực sự trở thành nguồn lực cho phát triển kinh tế - xã hội.

Thứ hai, xây dựng và hoàn thiện cơ chế, chính sách; nâng cao vai trò, hiệu quả quản lý Nhà nước, đồng thời quy định cụ thể về vai trò, trách nhiệm của cộng đồng chủ thể và chính sách hỗ trợ họ trong bảo vệ và phát huy giá trị DSVH: Trên cơ sở các quy định của Luật DSVH, Luật bổ sung một số điều của Luật DSVH, Luật Du lịch và các quy định của pháp luật khác có liên quan. Triển khai nghiêm túc và đồng bộ các quy định về quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản từ trung ương đến địa phương.

Thứ ba, chủ động đóng góp, chia sẻ kinh nghiệm cũng như thể hiện nỗ lực, trách nhiệm trong việc bảo vệ DSVH của nhân loại thông qua việc cung cấp đội ngũ chuyên gia trình độ cao, uy tín quốc tế để tham gia vào các hoạt động hợp tác, đóng góp chuyên môn sâu cho các tổ chức chuyên môn của UNESCO (như Công ước 1972 về bảo vệ DSVH và thiên nhiên thế giới, Công ước 2003 về bảo vệ DSVH phi vật thể, Hiệp hội bảo tàng quốc tế ICOM, Chương trình ký ức thế giới). Đồng thời, hỗ trợ các quốc gia đang phát triển trên thế giới và khu vực Đông Nam Á, các quốc gia đảo nhỏ, về kiến thức, kinh nghiệm trong việc lập hồ sơ trình UNESCO xếp hạng, ghi danh, trong hoạt động bảo vệ, giữ gìn, phát huy giá trị các DSVH.

Thứ tư, công tác tuyên truyền tới người dân: Nghệ nhân nắm giữ thực hành và trao truyền di sản, trong khu vực di sản phải được tham gia vào các hoạt động khai thác giá trị của di sản, thích ứng với việc thay đổi sinh kế, vì mục tiêu chung là phát triển kinh tế, du lịch đồng thời gìn giữ, bảo tồn được các giá trị của di sản cả ở khía cạnh vật thể và phi vật thể.

Thứ năm, sự đồng hành của doanh nghiệp và người dân: Xây dựng cơ chế hợp tác giữa doanh nghiệp và Nhà nước, đề cao vai trò trung tâm của doanh nghiệp, đồng hành cùng doanh nghiệp, hướng dẫn, hỗ trợ và tạo điều kiện cho các doanh nghiệp, để họ không chỉ là doanh nghiệp "khai thác" mà còn là doanh nghiệp "bảo vệ" di sản; Đồng thời, xây dựng cộng đồng dân cư sinh sống trong khu di sản là trung tâm trong công tác bảo tồn di sản.

Thứ sáu, tăng cường xây dựng sản phẩm du lịch, xúc tiến du lịch từ di sản, truyền thông, quảng bá DSVH ở trong nước và nước ngoài.

Thứ bảy, xây dựng đội ngũ cán bộ quản lý di sản ngày càng chuyên nghiệp, chủ động học tập, nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, tích lũy kinh nghiệm quản lý di sản trong và ngoài nước.

“

Hiện nay phát triển dựa vào cộng đồng đang là một xu thế của thế giới và là một trong các giải pháp hữu hiệu để khai thác bền vững di sản. Các công ước của UNESCO cũng luôn đề cao vai trò của cộng đồng - những chủ thể đóng vai trò quan trọng trong việc sáng tạo, duy trì và trao truyền di sản văn hóa.

Hải Thanh