Độc đáo Tết Ngô của đồng bào dân tộc Cống
Trong khuôn khổ Ngày hội Văn hóa các dân tộc có số dân dưới 10.000 người lần thứ I tại tỉnh Lai Châu và Tuần Du lịch - Văn hóa Lai Châu năm 2023, tỉnh Lai Châu đã giới thiệu trích đoạn Tết Ngô của đồng bào dân tộc Cống, ở xã Nậm Khao, huyện Mường Tè, thu hút đông đảo người dân và du khách đến xem.
Dân tộc Cống (hay còn gọi là Xá, Xá Cống), thuộc nhóm ngôn ngữ Tạng Miến - một trong những dân tộc có dân số ít nhất ở nước ta. Ở Lai Châu có hơn 1.500 người Cống sinh sống, chiếm 0,36% dân số toàn tỉnh.
Người Cống ở Lai Châu cư trú tại 6 bản thuộc hai huyện Mường Tè và Nậm Nhùn; trong đó, có 5 bản chỉ có người Cống sinh sống, không xen lẫn cùng các dân tộc khác. Tập quán định cư này là điều kiện thuận lợi để người Cống bảo tồn bản sắc văn hóa của mình, được thể hiện qua các di sản văn hóa trang phục, kiến trúc nhà ở đến văn học, nghệ thuật dân gian.
Không giống như những dân tộc khác, đồng bào dân tộc Cống không có quá nhiều lễ hội trong năm, nhưng mỗi lễ hội đều có những điểm độc đáo, phản ánh lịch sử hình thành và phát triển tộc người Cống, cũng như đời sống tâm linh phong phú của họ.
Hằng năm, khi mùa mưa bắt đầu, người Cống ở xã Nậm Khao, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu háo hức chuẩn bị cho Tết Ngô. Không ai biết Tết Ngô có từ bao giờ chỉ biết rằng dù hiện nay người Cống đã có thóc gạo để ăn, không còn phải ăn ngô nữa nhưng Tết Ngô vẫn là nghi lễ lớn nhất, quan trọng nhất trong năm của họ.
Trước ngày làm lễ, thầy cúng Chang Văn San cùng những người đàn ông trong bản đan những chiếc phên mắt cáo cắm lên ruộng nương nhằm thông báo cả bản nghỉ làm nương để ăn Tết Ngô.
Tết Ngô là dịp để người Cống trình báo với tổ tiên về những việc đã làm được trong năm, cảm ơn tổ tiên đã phù hộ cho con cháu khoẻ mạnh, chăn nuôi, sản xuất gặp nhiều thuận lợi, mùa màng tươi tốt, thóc, ngô đầy nhà.
Sáng sớm ngày 1/6 âm lịch, ngày chính hội Tết Ngô, mọi người diện những bộ trang phục mới và đẹp nhất đến sân nhà văn hóa bản để chuẩn nghi thức cúng Tết Ngô. Lễ vật cúng Tết Ngô do dân bản cùng nhau đóng góp gồm: Thịt lợn, thịt gà, cơm ngô, bánh ngô, nấm rừng, rau bí luộc và cua. Người Cống quan niệm, cua là con vật bảo vệ mùa màng. Khi hạt ngô gieo xuống đất, mọc mầm, chim chóc, chuột, sóc đến phá hoại, cua sẽ dùng hai càng của nó đuổi chúng đi.
Nghi lễ kết thúc, thầy cúng lấy một ít muối và thức ăn trong lá chuối để tổ tiên của bản mời bạn bè của họ là những linh hồn người Cống từ những bản khác đến.
Thực hiện xong nghi lễ, già trẻ, gái trai trong bản cùng nhau trình diễn điệu đuổi thú. Họ dang rộng hai tay, nhảy quanh sân hội để đuổi chim chóc, thú rừng, ma quỷ ra khỏi bản làng, nương rẫy, làm tăng hiệu nghiệm của nghi lễ vừa thực hiện.
Một tục lệ không thể thiếu của người Cống trong Tết Ngô là ra suối tắm và giặt giũ. Khi đi, ai cũng mang theo ít thuốc lào để cúng ma rừng. Theo quan niệm người Cống, thuốc lào của họ thơm ngon, ma rừng hút thuốc sẽ nhớ mặt người Cống, khi họ lên rừng sẽ không bắt người Cống đi.
Sau đó, đồng bào xuống suối tắm, để nước suối gột rửa hết bệnh tật xui xẻo ra khỏi người. Tết Ngô đến sẽ mang theo sức khỏe, may mắn cho tất cả mọi người.
Khi trở lại sân hội, mọi người cùng trình diễn điệu múa Pê lêm gian, tức múa giỏ. Pê lêm gian là điệu múa truyền thống được người Cống thường xuyên thể hiện trong các dịp vui chơi, lễ, tết của cộng đồng. Pê lêm là tên gọi của chiếc giỏ tre đen, thường được người phụ nữ dùng để đựng cơm trong những buổi đi nương xa nhà.
Cùng đó, cánh đàn ông trong bản cầm trong tay chiếc ống tre, vật dụng xưa kia thường dùng để đựng rượu. Họ bước những bước chân chắc nịch, thể hiện sự rắn rỏi, mạnh mẽ của người đàn ông sinh ra từ núi rừng.
Bà con người Cống cùng nhau múa tăng bu, tăng bẳng, mô phỏng lại hoạt động lấy nước sinh hoạt từ mó nước về nhà. Từ xa xưa, khi nguồn nước ăn còn hạn chế, người Cống phải đi vào những khe suối xa, lấy nước bằng ống tre to để có nước sinh hoạt. Giờ đây, khi cuộc sống đã tiện nghi hơn, những ống nước bằng tre cũng trở thành một kỷ niệm đẹp.
Sân hội ngày một đông, bà con nhảy múa, hát hò và chơi các trò chơi dân gian như: kéo co (không chỉ nam giới, chị em phụ nữ cũng hăng hái chia đội đọ sức với nhau); ném còn và đánh cầu lông gà... Khi buổi hội sắp kết thúc, mọi người cùng nối tay thành vòng xòe lớn. Trong tiếng trống chiêng rộn rã, già trẻ, gái trai cùng đều chân, bước từng bước nhịp nhàng.
Không chỉ mang giá trị tâm linh sâu sắc, Tết Ngô còn là nơi hội tụ nhiều nét văn hóa đặc sắc của người Cống như trang phục truyền thống, ẩm thực, văn nghệ, các trò chơi dân gian… Chơi hội Tết Ngô là dịp để người Cống ôn lại lịch sử dân tộc, trao truyền những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp cho con cháu của mình; duy trì các lễ hội truyền thống nhằm gìn giữ, phát triển văn hóa dân tộc Cống trong thế hệ tương lai.