Những nghệ nhân nặng lòng với văn hóa dân tộc

Sinh ra ở xã Mường Chiên, huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La ông Điêu Văn Minh lớn lên trong lời Then của gia đình, làng bản. Ông thường theo ông ngoại đi hát then, hát xao siên, hát loong té, hát cúng, hát giao duyên, cáo sứ, hát trong nghi lễ của dân tộc...

Ông Minh chia sẻ: Then là loại hình nghệ thuật tổng hợp chứa nhiều thành tố âm nhạc, múa, diễn xướng dân gian và có giá trị lịch sử, văn hóa, xã hội. Trong đời sống văn hóa đồng bào Thái trắng ở Quỳnh Nhai, hát Then không chỉ là khúc hát đầu xuân cầu an lành, may mắn mà còn gắn liền với nhiều hoạt động sinh hoạt tín ngưỡng trong năm. Vì vậy, mỗi dịp khai hội, mừng nhà mới, cưới xin, mừng thọ ông bà, cha mẹ… đều không thể vắng bóng những giai điệu Then.

Từ năm 1976 đến nay, ông Điêu Văn Minh đã sáng tác nhiều tác phẩm hát Then như nong giáng pin tiếng, nén hống đin thanh, muôn tỏn bác má dam, Sơn La ưn Đảng… với chủ đề, ca ngợi Đảng, ca ngợi Bác Hồ kính yêu; mừng xuân mới; đưa bộ đội lên đường nhập ngũ, hát kể chuyện xưa...

Tích cực đưa văn hóa Then đến với công chúng, ông Minh đã truyền dạy hát Then cho 90 học trò trên địa bàn huyện Quỳnh Nhai, Thuận Châu và huyện Tuần Giáo, tỉnh Điện Biên. Ngoài ra, ông còn tham gia giảng dạy các lớp tập huấn cách thức sử dụng đàn tính tẩu do Trung tâm Văn hóa - Điện ảnh tỉnh tổ chức; dạy múa hát then và làm lễ tế cúng thần sông nước cho các hội đua thuyền truyền thống của huyện Mường Lay, tỉnh Điện Biên; tham gia thực hiện các nghi lễ truyền thống của dân tộc Thái trắng, như, cúng Nàng Han, lễ Đua thuyền, lễ Gội đầu, lễ Kin Pang Then; tham gia Liên hoan nghệ thuật hát then - đàn tính các dân tộc Tày - Nùng - Thái Việt Nam và đạt nhiều giải cao.

Với những đóng góp của ông trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể nhiều năm qua, năm 2015, ông vinh dự được Chủ tịch nước tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian.

Đến với Đang mường, ví mường, mo, mợi mường vùng lòng hồ Sông Đà từ năm 15 tuổi, ban đầu Nghệ nhân ưu tú Đinh Quang Chưởng, bản Tang Lang, xã Đá Đỏ, huyện Phù Yên được mẹ chỉ dạy, sau đó, được cụ Đinh Văn Muôn truyền nghề.

Hơn nửa đời người, ông Chưởng đã sưu tập cho mình “tài sản” về tri thức, kỹ năng hát Đang Mường trong nghi lễ: hát mờ, hát mo dân tộc Mường của khu vực Sông Đà huyện Phù Yên. Ông còn sáng tác, biên soạn hàng trăm tác phẩm, như các bài: “Tình mẹ”, “Làm theo di chúc của Bác”, “Hát về thủy điện Sơn La”... biểu diễn tại các hội thi, hội diễn trong và ngoài tỉnh, đoạt nhiều giải cao, trong đó, phải kể đến giải A tiết mục “Đang ví đối Mường Va” tại Ngày hội văn hóa dân tộc Mường được tổ chức tại tỉnh Hòa Bình và giải A tiết mục Đang Mường “Ơn Bác” tại Hội diễn nghệ thuật quần chúng tỉnh Sơn La lần thứ XVII.

Bên cạnh đó, ông còn tham gia truyền dạy biểu diễn dân ca dân tộc Mường cho học viên các lớp tập huấn hạt nhân văn nghệ do xã, huyện tổ chức.

Là một trong những học trò xuất sắc được Nghệ nhân ưu tú Đinh Quang Chưởng truyền dạy, bà Mùi Thị Lảy, bản Tang Lang, xã Đá Đỏ, cho biết: "Thầy rất am hiểu văn hóa dân tộc Mường, được bà con trong xã kính trọng. Tôi theo học thầy từ năm 1978 đến nay, vinh dự được cùng thầy tham gia nhiều hội diễn nghệ thuật trong và ngoài tỉnh. Qua đó, góp phần lưu giữ, giới thiệu, quảng bá nét đẹp văn hóa của đồng bào Mường đến với bạn bè trên mọi miền tổ quốc".

Đã ngoài 80 tuổi, “gia tài” của Nghệ nhân ưu tú Hà Long, tổ 5, phường Quyết Thắng, Thành phố, có 35 tập, 2.611 trang A4 đánh máy chữ Thái truyền thống Sơn La, chữ phiên âm, dịch ra tiếng phổ thông về những câu chuyện bản, mường; nghi lễ dân gian và văn học dân gian dân tộc Thái. Cuốn sách “Hịt khong au phua au mia khong phủ tay đăm Mương La pang chạu” (Nghi lễ lấy vợ lấy chồng người Thái đen Mường La xưa) do ông sưu tầm và biên dịch được xuất bản năm 2020.

Ông còn được tặng nhiều bằng khen, giấy khen, các giải thưởng về thơ ca, tiêu biểu nhất là danh hiệu Nghệ nhân ưu tú được Chủ tịch nước phong tặng năm 2015 về loại hình tri thức dân gian, tiếng nói, chữ viết, ngữ văn dân gian.

Ông Hà Long chia sẻ: "Văn hóa dân tộc Thái rất phong phú, đa dạng nếu không bảo tồn, lưu giữ sẽ bị mai một. Từ đó, tôi càng quyết tâm, nghiên cứu, sưu tầm để bảo tồn và truyền dạy cho con cháu".

Bởi ý nghĩ đó, mặc dù tuổi đã cao nhưng ông Long vẫn tích cực tham gia mạng lưới trí thức bản địa các dân tộc thiểu số Việt Nam của Trung tâm hỗ trợ phát triển bền vững miền núi. Bên cạnh đó, ông còn tham gia Hội Liên hiệp Văn học - Nghệ thuật tỉnh, chuyên ngành văn học dân tộc; truyền dạy chữ Thái cho trên 150 người là con, cháu và những người yêu thích văn hóa Thái có nhu cầu học tập. Điều đáng trân trọng là các lớp dạy chữ Thái của ông Thương đều miễn phí cho người học.

Hiện nay, toàn tỉnh có 2 Nghệ nhân nhân dân, 34 Nghệ nhân ưu tú lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể. Hàng năm, tỉnh tổ chức cho các nghệ nhân tham gia trình diễn dân ca, dân vũ tại Ngày hội văn hóa các dân tộc, tham dự các liên hoan văn hóa, văn nghệ khu vực, toàn quốc.

Từ đầu năm đến nay, Hội Liên hiệp Văn học - Nghệ thuật tỉnh tổ chức thành công 4 Trại sáng tác các chuyên ngành: Mỹ thuật, nhiếp ảnh, văn học, thơ tiếng dân tộc và sưu tầm nghiên cứu văn nghệ dân gian tại huyện Thuận Châu, Mường La, Vân Hồ và Thành phố, đã nhận 219 tác phẩm, đề cương, bản thảo, phác thảo của 88 lượt trại viên tham dự trại ở các chuyên ngành.

Trực tiếp gặp, nghe kể về những câu chuyện khôi phục, gìn giữ giá trị di sản văn hóa của cha ông, mới thấy thêm trân trọng những đóng góp của các nghệ nhân. Mặc dù nhiều người đã ở độ tuổi xưa nay hiếm nhưng bằng niềm đam mê, tâm huyết, các nghệ nhân vẫn miệt mài sưu tầm, lưu giữ bản sắc văn hóa dân tộc và lan truyền tình yêu ấy để những giá trị văn hóa trường tồn với thời gian.

L.Thái