Giầy thêu tay Xạ Phang, tinh hoa văn hóa cần lưu giữ, phát triển
(DTTG) Là một trong 19 dân tộc anh em của tỉnh Điện Biên, người Xạ Phang sinh sống tập trung tại một số xã thuộc các huyện: Tủa Chùa, Mường Chà và Nậm Pồ. Tuy Dân số ít, sống đan xen với các dân tộc khác nên một số nét văn hóa đã giao thoa, nhưng nét văn hóa truyền thống vẫn được người phụ nữ Xạ Phang gìn giữ, lưu truyền là tự may, tự thêu trang phục, giày dép với hoa văn tinh xảo, hết sức độc đáo.
Giày khâu tay truyền thống của phụ nữ Xạ Phang |
Người Xạ Phang có ý thức gìn giữ bản sắc văn hóa của dân tộc mình cực kỳ mạnh mẽ. Những bé gái Xạ Phang, ngay từ nhỏ đã được những người phụ nữ trong gia đình dạy cho kỹ thuật thêu thùa, cắt may trang phục truyền thống của dân tộc mình. Điều đó lý giải tại sao những người phụ nữ Xạ Phang dù có thể không biết chữ, nhưng có thể ghi nhớ và sao chép chính xác những hoa văn của dân tộc mình như được in ra từ một bản thiết kế mặc dù sống cách xa nhau hàng chục, hàng trăm km trong những thung lũng hẻo lánh, biệt lập. Có lẽ cũng nhờ đó mà nét văn hóa này của người Xạ Phang được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác mà không bị mai một.
Đôi giầy của phụ nữ Xạ Phang sau khi may, thêu hoàn chỉnh |
Giày khâu là một trong những sản phẩm độc đáo, kỳ công nhất của phụ nữ Xạ Phang. Giày của người Xạ Phang có các loại: Giày nam, giày nữ và giày cho người cao tuổi. Giày cho người cao tuổi chỉ một màu đen, mũi tròn và kín. Còn lại, giày của nam và nữ từ trung tuổi trở xuống có nhiều màu sắc, nhiều họa tiết. Ðiểm khác giữa giày nam và giày nữ là giày nữ kín mũi, còn giày nam hở một phần phía trước và một bên thân giày.
Thiếu nữ Xạ Phang với đôi tay khéo léo thêu hoa văn trên giầy |
Mong muốn có được một đôi giày đầy màu sắc, được thêu thủ công tinh xảo, nhưng khó có thể hình dung nổi những phụ nữ Xạ Phang sẽ làm gì, làm như thế nào để có được sản phẩm tuyệt vời đến thế? - Đó là suy nghĩ đầu tiên của tôi khi nhìn thấy những đôi giày xinh xắn mà những người phụ nữ Xạ Phang (tỉnh Điện Biên) làm để sử dụng hàng ngày. Chị Lìu Xủi Hoa (ở thôn Đề Pua, xã Phìn Hồ, huyện Nậm Pồ, tỉnh Điện Biên) cho biết: Để làm được một đôi giày như vậy, có thể mất tới hàng chục ngày, có khi mất tới vài tháng, với tất cả công đoạn từ chọn nguyên liệu, làm đế, thêu hoa văn, khâu vá.
Ðế giày là khâu tốn nhiều thời gian nhất vì quyết định sự bền chắc của đôi giày. Ðế giày được làm từ bẹ tre già và sợi đay trong rừng. Bẹ tre phơi thật khô. Sợi đanh tẩm với tro bếp nấu lên từ 4 - 5 tiếng, sau đó đưa ra giã 2 - 3 tiếng đến khi sợi đay thật trắng sáng rồi phơi khô. Sau đó bẹ tre được cắt vừa kích thước chân người đi, rồi khâu sợi đay cẩn thận, kéo chỉ thật chặt kín hết bẹ tre tạo thành đế giày.
Những đôi giầy khâu và thêu tay của người Xạ Phang luôn hấp dẫn du khách gần xa khi đến với Điện Biên |
Phần thân giày được làm từ loại vải bền chắc, được phủ một lớp keo nấu từ một loại củ trong rừng. Hoa văn được thêu lên thân giày theo sở thích, chủ yếu là các họa tiết mềm mại, đường lượn sóng, hầu hết mỗi chiếc giày đều có hình bông hoa mẫu đơn nhiều cánh. Màu sắc được sử dụng nhiều nhất là đỏ, hồng, xanh, vàng. Nền chủ đạo của đôi giày cũng rất đa dạng theo sở thích của từng người, nhưng đều là các màu sáng, sặc sỡ, như: Tím, vàng, xanh, đỏ, hồng... Tất cả công đoạn đều được làm thủ công.
Giày của người Xạ Phang không chỉ đẹp mà còn bền, chắc. Trung bình một đôi giày có thể sử dụng liên tục 3 - 4 tháng trong điều kiện khô ráo, ít gặp nước. Ðược biết, để khâu đủ giày cho các thành viên trong gia đình diện trong dịp tết Nguyên đán, người phụ nữ Xạ Phang phải chuẩn bị nguyên liệu từ cuối năm trước, và mất gần 1 năm sau đó để khâu, may, thêu mới hoàn thiện những đôi giày truyền thống dân tộc. Tuy hoa văn giống nhau, nhưng mỗi đôi giày đều được phối màu riêng biệt, độc đáo.
Tất cả các đôi giầy của phụ nữ Xạ Phang đều được chế tác thủ công bằng tay từ công đoạn đầu tiên cho đến khi hoàn thiện |
“-Em không bán đâu! Bây giờ mắt sáng còn làm được thì làm để dành, sau này mắt kém thì đã có giầy để sử dụng đi dần” – Đó là câu trả lời của chị Lìu Xủi Hoa, ở thôn Đề Pua, xã Phìn Hồ, huyện Nậm Pồ, tỉnh Điện Biên trả lời tôi, khi tôi hỏi mua những đôi giày đẹp, sặc sỡ, rất bắt mắt để mang về xuôi dùng và làm kỷ niệm.
Câu trả lời của chị Lìu Xủi Hoa có thể làm ta thoáng buồn, nhưng lại cảm thấy ấm lòng khi biết rằng, gìn giữ trang phục cho dân tộc cũng là cách gìn giữ bản sắc văn hóa đặc trưng, nguồn tài nguyên để phát triển du lịch sau này. Đất nước ta là nơi chung sống đoàn kết của rất nhiều tộc người, nhưng vì nhiều lý do khác nhau mà bản sắc của một số dân tộc còn lại rất mờ nhạt.
Chị Lìu Xủi Hoa làm giầy trong những lúc nông nhàn không phải lên nương |
Nhiều nơi, trẻ em người dân tộc hiện nay mặc những bộ đồ ngoại nhập mua ở chợ, chữ nước ngoài in chằng chịt trên ngực áo, chụp ảnh với khách du lịch. Trong khi đó, du lịch là được sống và trải nghiệm trong các không gian văn hoá khác biệt.
Không chỉ may thêu giầy, phụ nữ Xạ Phang còn nổi tiếng khéo tay trong tự may trang phục truyền thống của dân tộc mình |
Cảm ơn đôi bàn tay khéo léo của những người phụ nữ Xạ Phang, những người bền bỉ lưu giữ tinh hoa di sản văn hóa dân tộc tuyệt đẹp cho núi rừng Tây Bắc, cho cộng đồng các dân tộc thiểu số Việt Nam.