Pa Dí – Nét quyến rũ nơi biên thùy

Nổi tiếng ngói âm dương

Từ xa xưa, người Pa Dí đã quan niệm nhà ở có vị trí cực kỳ quan trọng, quyết định đến sự phát triển của mỗi gia đình. Do vậy, khi quyết định xây dựng nhà cửa, họ chọn lựa đất rất kỹ càng. Nhất định phải đảm bảo các yếu tố như đúng hướng theo mệnh của chủ nhà, gần nguồn nước, thuận lợi trong sản xuất và chăn nuôi...

Nhà ở hiện nay của người Pa Dí phổ biến là loại nhà đất 3 gian, 2 mái, không có chái, tường trình đất hoặc thưng phên nứa, gỗ xung quanh. Nóc nhà thường được lợp bằng cỏ tranh hoặc ngói âm dương – một “thương hiệu” nổi tiếng tộc người này.

Ngói âm dương của người Pa Dí được làm theo phương thức thủ công là chính, nhưng đã đạt đến trình độ kỹ thuật cao từ cách chọn đất, nhào nặn và trộn các loại đất, kỹ thuật nung đốt. Bởi vậy mà các sản phẩm ngói của người Pa Dí làm ra có độ bền cao, màu đỏ thẫm, đặc biệt là có độ phẳng và khít. Kỹ thuật có được phần lớn dựa trên những kinh nghiệm mà những người thợ đúc kết được và truyền lại cho các thế hệ sau.

Ông Vàng Dỉ Mình, ở thị trấn Mường Khương chia sẻ, để tạo chất lượng cho sản phẩm có độ bền, dẻo, không bị cong vênh thì những người thợ phải chú trọng ngay từ khâu chọn đất. Đất càng có độ dẻo cao càng tốt.

Thông thường thì người Pa Dí thường sử dụng loại đất đồi màu đỏ hoặc nâu sẫm, không lẫn sỏi, đá, sau đó mang về băm nhỏ, ngâm nước qua đêm cho ngấu rồi dùng trâu quần nhuyễn. Đất được đắp thành đống tròn, ủ cho thật dẻo trước khi tạo hình ngói.

Còn để tạo hình dáng cho viên ngói, người Pa Dí sử dụng loại khuôn gỗ “goa thung” hình trụ cao gấp đôi viên ngói và đường kính khoảng 40 cm. Khuôn gỗ được đặt lên một chiếc bàn xoay do người thợ tự chế tạo. Khác với làm gạch, làm ngói rất coi trọng khâu nhào nguyên liệu, đất phải được nhào nhiều cho thật nhuyễn, sau đó đắp ủ thành từng đống nhỏ, khi nào đóng, họ xẻ từng ít ra nhào lại rồi đắp thành một khối hình chữ nhật, có chiều rộng vừa với chiều cao của khuôn gỗ, chiều dài thì tùy ý.

Khi làm ngói, người thợ dùng một loại kéo do mình tự chế tác, cắt đất thành những lớp mỏng có độ dày bằng nhau, sau đó mang cuốn vòng quanh khuôn rồi đặt lên bàn xoay cho đất thật mịn. Sau khi ra khuôn, sản phẩm ngói mộc sẽ có kiểu dáng là một hình trụ tròn, họ đem phơi khô rồi dùng tay tách ra thành từng viên. Mỗi lần ra khuôn sẽ tạo được tám viên ngói mộc, sau đó xếp thành từng hàng để chuẩn bị cho vào lò nung.

Trước đây, người Pa Dí thường sử dụng củi than gỗ để nung ngói, họ chọn những loại gỗ tốt, chẻ hoặc cắt ra thành từng khúc ngắn để làm củi đốt. Trong thời gian nung ngói, người thợ luôn phải túc trực bên lò để điều chỉnh ngọn lửa và nhiệt độ sao cho vừa đủ với từng giai đoạn để đảm bảo sản phẩm ra lò đạt chất lượng tốt nhất. Nếu để lửa cháy to, nhiệt độ trong lò cao sẽ làm cho ngói bị phồng, vênh.

Những người đốt lò thường là những người thợ đã dạn dày kinh nghiệm, nắm được đặc tính của đất và nhìn vào ngọn lửa là đoán được nhiệt độ trong lò để có sự điều chỉnh phù hợp. Quá trình nung đốt diễn ra suốt 3 ngày, 3 đêm liên tục, sau đó dùng gạch hoặc đất trát kín cửa lò lại, để một thời gian cho lò nguội rồi mới lấy ngói ra sử dụng.

Người phụ nữ Pa Dí nổi tiếng là khéo léo.

Nghề may cũng lắm công phu

Nhắc đến văn hóa của người Pa Dí không thể không nhắc đến trang phục, nhất là trang phục của phụ nữ. Theo bà Pờ Chin Dín (SN 1957, thôn Chúng Chải B, thị trấn Mường Khương), một trong số ít người trong cộng đồng Pa Dí ở Mường Khương thông thạo nghề làm trang phục truyền thống, chia sẻ: “Để hoàn chỉnh một bộ trang phục của người Pa Dí phải làm 2-3 tháng mới xong. Nếu không làm liên tục thì có khi phải mất cả năm trời ấy chứ. Bởi ttất cả đều làm bằng tay, từ dệt đến nhuộm, thêu thùa, may vá... chứ không dùng máy móc”.

Trong bộ trang phục, ấn tượng nhất là chiếc mũ, hay còn gọi là “khùn tằng”. Tương truyền, từ thời xa xưa, cuộc sống của người Pa Dí hết sức khó khăn, vất vả, nhiều thế hệ cùng chung sống trong một mái nhà lớn. Phần vì để tiết kiệm chi phí xây dựng nhà cửa, chi phí sinh hoạt, phần vì ông bà, cha mẹ không muốn sống rời xa con cháu.

Đến khi con cháu quá đông, ăn ở chật chội nên họ buộc phải cho con cái ra ở riêng. Để nhắc nhở con cháu nhớ về cội nguồn, về bố mẹ, dòng tộc, người Pa Dí lấy hình tượng mái nhà sáng tạo ra chiếc mũ. Từ bấy giờ, mỗi khi đội lên đầu chiếc mũ truyền thống của dân tộc mình, mỗi người con Pa Dí đều nhớ đến ngôi nhà mà mình đã sinh ra và lớn lên.

Mũ của người phụ nữ Pa Dí thường được làm thủ công. Những bàn tay khéo léo lắp ghép, phết hồ sáp ong thành nhiều lượt để tạo độ cứng cho vải, sau đó gấp thành hình mái nhà. Ấy là phần trên cùng của mũ. Phần thứ hai được làm rất kỳ công với những hạt bạc trắng được đính theo hình sin. Những hạt bạc này là hình ảnh ước lệ, tượng trưng cho hạt ngô, hạt gạo và sự no đủ.

Kết hợp với mũ là một dải khăn ôm gọn cả phần trán và vòng ra phía sau đầu. Mặt sau của mũ cũng có một khuôn bạc hình chữ nhật, được chạm khắc hình cây cối và chim muông. Trước khi đội mũ, người con gái Pa Dí búi tóc cao lên tận đỉnh đầu, sau đó úp phần trên của mũ lên. Phần dưới của mũ được quấn tròn ngay sát trán để giữ cho tóc và phần trên của mũ được chặt, giúp cho người đội có thể cử động thoải mái mà không bị xô lệch.

Người Pa Dí có phong tục là khi con dâu về nhà chồng, mẹ chồng thường may cho một chiếc mũ, với mong muốn người con dâu sẽ đem lại phúc lộc cho nhà chồng.

Ngoài mũ và khăn, trang phục phụ nữ Pa Dí được làm từ những chất liệu tự nhiên, tự dệt, màu chủ đạo là xanh chàm, điểm màu xanh lá và màu đen. Áo phụ nữ Pa Dí may ngắn, kiểu xẻ thân, ôm sát vòng eo, nổi bật là mảng hoa văn bằng những chiếc cúc bạc nhỏ đính liền nhau, tạo thành đường chéo ôm thân người từ cổ áo xuống ngang hông. Cổ áo và cổ tay áo đều được đính hạt bạc, tượng trưng cho hạt ngô, hạt thóc, thể hiện mong muốn về sự no ấm trong gia đình.

Váy phụ nữ Pa Dí dài đến mắt cá chân. Choàng ra ngoài váy là chiếc khăn cùng màu, nẹp và gấu có đường viền trắng, tạo sự hài hòa. Hoa văn trên trang phục và trang sức phong phú và đa dạng. Đó là những hình ảnh họa tiết mô phỏng những ngọn núi nhấp nhô, nương ngô vàng rực, bông hoa rừng đỏ tươi, những đàn cá bơi lượn, thác nước tung bọt trắng xóa hay cánh rừng bạt ngàn thể hiện sự trù phú...

Người Pa Dí cho rằng, ngày về nhà chồng, đồ trang sức trên người cô dâu đều có đôi, mẹ chồng tặng đồ trang sức cho cô dâu có ý mong muốn cho đôi vợ chồng trẻ luôn có đôi, có lứa, sống hạnh phúc, gắn bó không bao giờ chia lìa, tình yêu của họ bền vững thủy chung trọn đời...

Ngoài đàn tròn, người Pa Dí còn có rất nhiều làn điệu dân ca truyền thống.

Nỗ lực bảo tồn

Ngoài nhà ở và trang phục, một nét văn hóa nổi bật khác của người Pa Dí đó là âm nhạc và các làn điệu dân ca. Cũng giống như dân ca của nhiều dân tộc khác, dân ca Pa Dí hầu hết là những làn điệu ngợi ca tình yêu quê hương đất nước, tình cảm gia đình, tình yêu nam nữ. Như tháng Giêng hát về trồng ngô, tháng Hai hát về trồng trồng đậu. Đặc biệt những dịp Tết đến hay lúc nông nhàn, họ hát lên những điệu giao duyên mà người con trai muốn hỏi cưới người con gái và ngược lại...

Nhắc đến dân ca Pa Dí không thể không nhắc đến cây đàn tròn, vì nếu không có cây đàn tròn sẽ không thể biểu diễn dân ca được. Phần đầu của cây đàn mang hình đầu rồng, biểu tượng của sự sống, thịnh vượng và có ý nghĩa tượng trưng cho những gì cao quý, tốt đẹp nhất.

Nghệ nhân Tráng Vản Mìn: “Cây đàn tròn là “linh hồn” của âm nhạc Pa Dí”.

Ở Tung Chung Phố, xã tập trung đông người Pa Dí nhất huyện Mường Khương, nghệ nhân Tráng Vản Mìn là một trong số rất ít người có thể chơi thành thạo đàn tròn. Mày mò học hỏi từ những năm lên 10 tuổi, cho đến giờ, tiếng đàn của ông đã trở nên quen thuộc với bà con hàng xóm, thôn bản.

Cũng chính vì say đắm với những nốt nhạc, với văn hóa truyền thống, thế nên nghệ nhân Tráng Vản Mìn luôn ngày đêm trăn trở. Ông sợ rằng mai này khi những người già Pa Dí như ông nằm xuống thì nhiều nét văn hóa truyền thống cũng dần mai một.

Thế nhưng những lo lắng của ông Mìn cũng dần vơi đi khi đội văn nghệ của thôn, của xã được thành lập. Đồng thời, chính quyền xã cũng hỗ trợ một số trang thiết bị cho nhà văn hóa để người dân có thêm điều kiện tập luyện.Kể từ đó, mỗi khi rảnh rỗi,ông Mìn lại ngồi đệm đàn và hát dân ca cho dân bản cùng nghe, trong đó có không ít thanh niên nam nữ.

Hy vọng rằng, bằng tình yêu văn hóa dân tộc và trách nhiệm của mỗi thế hệ, người Pa Dí ở Mường Khương sẽ gìn giữ, bảo tồn, phát huy được giá trị truyền thống trong đời sống mới. Để những tinh hoa văn hóa ấy sẽ không bị mai một mà trường tồn mãi trên mảnh đất biên cương.

Tuấn Lê